Dziś, drodzy Państwo, rozpocznę od typowych dla mnie ludowych rozpoznań. Hipoteza, na której oprę ten tekst, będzie następująca: czytelnika interesują przede wszystkim cuda i dziwy idące w poprzek prawideł prawdopodobieństwa. Jak ma się to do olbrzymiej (relatywnie, bo poruszamy się na rynku książki, gdzie relatywne jest wszystko) popularności literatury faktu w ostatnich latach?

Bardzo prosto – tematy szare i codzienne, ale najczęściej ujmowane w ramy opowieści niezwykłych, niecodziennych, wyjątkowych, więc z założeniem romansują. A to przecież tylko szczyt góry lodowej, bo wielu odbiorców, niekoniecznie kojarzących samych siebie z zainteresowaniem książką, sięga, chociażby po życiorysy największych: kolejnych Musków, Jobsów czy Gatesów. Ilu niespełnionych garażowych wynalazców przypada na jednego Zuckerberga? Tego możemy się tylko domyślać, bo przegrani nas nie interesują. Gdzie szukać zwyczajności, gdy prawda i fakty splatają się w fajerwerki i wodotryski? Odpowiedź jest prosta: w fikcji.

I tym właśnie jest „Szalej”: biografią człowieka, który na fajerwerki liczyć nie może. W formie dalekiej od sprawozdawczego życiorysu, zdecydowanie bardziej wyrafinowanej i doskonale przemyślanej (Zośce, głównej bohaterce, towarzyszymy długo, bo od wieku dziecięcego do średniego, ale nie w sposób ciągły; rozdziały osnute są wokół najważniejszych dla niej przełomów), ale wciąż — na najbardziej podstawowym poziomie czytelnik dowiaduje się, skąd wzięła się protagonistka, którędy szła i dokąd doszła; debiutancka powieść Moniki Drzazgowskiej nie opowiada o wydarzeniach, lecz o człowieku (raczej skrytym, unikającym jak się da bezpośredniego patrzenia czytelnikowi w oczy, ale przez to jeszcze bardziej fascynującym).

Człowiek, będącym kobietą — a to ma fundamentalne znaczenie dla „Szaleju”, który stanowi przejmującą opowieść o przemocy. Najciekawsze w powieści jest to, jak wiele jej odcieni udało się autorce – debiutantce! - odmalować. O tym, że Zośka już jako mała dziewczynka trafia w siatkę relacji przemocowych, czytelnik wie na długo przed tym, nim dziecko po raz pierwszy rzeczywiście stanie się ich ofiarą. Ataki przychodzą z najróżniejszych stron, a najbardziej przeraża w nich to, że agresorzy w jakiś sposób odarci są ze swojej jednostkowości; pokazani są jako kolejne ogniwa ciągnącego się w nieskończoność łańcucha przemocy, czasami otrzymują razy, a czasami je wymierzają, jakby przed złem nie było żadnej ucieczki. Zośka, oczywiście, nie jest żadnym wyjątkiem — to kobieta wychowana na „prawdziwej” wsi (to znaczy skupionej wokół rolnictwa), co w świecie „Szaleju” (czy tylko?) absolutnie wystarczy do tego, aby stać się częścią — bo „dołączyć” może sugerować jakąś intencjonalność — mrocznej historii. Są w powieści przejmujące fragmenty pokazujące przemoc wprost (przede wszystkim te poświęcone dziadkowi głównej bohaterki), ale widmo unosi się nad jej kartami bez przerwy, nawet gdy Zośka zostaje sama ze sobą (bo rozczarowujące — także w ważnym aspekcie seksualnym — życie prowadzi wprost do autoagresji).

Ważnym elementem „Szaleju” jest także wieś rozumiana jako swoista przepustka do świata natury (choć ta objawia się Zośce także w przestrzeni zurbanizowanej pod postacią ujętego w nawias miasta wybrzeża). Debiut Drzazgowskiej może w tym względzie budzić pewne skojarzenia z zeszłorocznym „Pod słońcem” Julii Fiedorczuk, choć ta druga, zdaje się, poszła nieco dalej w procesie upodmiotowienia przyrody i przelała w swoją narrację więcej ciepłych uczuć. Zośka w obliczu lasów, łąk czy plaż staje niczym skandynawski bohater wobec fiordów — naga i otwarta na olśnienia, ale pozbawiona nadziei na zbawienie; więcej nawet – ostrożna, bo natura przynajmniej dwa razy dobitnie pokazała jej, jak potrafi być niebezpieczna. Nie ma w tej powieści ekologii, nie ma głębokiego sentymentu dla wsi, który przez kupę lat napędzał polską literaturę, ale sama przyroda – ta obecna jest jak najbardziej, w ciekawej i nieoczywistej postaci.

„Szalej” to świetny debiut — powieść bardzo dojrzała i wyważona, bo ani nie opiera się na szczególnie wytartych schematach, ani nie odstrasza eksperymentalną nudą. Można wyczuć w niej głęboką, choć przystępną refleksję nad codziennością, która z pewnością zaciekawi wszystkich czytelników poszukujących nowego spojrzenia na to, jak funkcjonuje ich otoczenie i jakie, niekiedy nieoczywiste, niebezpieczeństwa kryje.

Bartosz Szczyżański