Niezmiernie mi miło, że mogę zrecenzować najnowszą powieść Pawła Radziszewskiego. Nie tylko dlatego, że obaj wychowaliśmy się w Kalinowie, więc jest to całkiem przyjemne uczucie skrobnąć kilka zdań o książce krajana. Innym powodem jest fakt, iż 14 października 2022 roku spotkamy się (a może nawet już się spotkaliśmy) w gminnej bibliotece w naszej rodzinnej miejscowości, aby porozmawiać o „Niepowinności”. Przemyśleń mam co nie miara. W sumie cztery kartki. A do piątku z całą pewnością uzbiera się jeszcze trochę tematów i pytań. Póki co część ze swych impresji opiszę w tej recenzji.

W sumie cieszę się, że spotkam się z Pawłem na początku jego kariery pisarskiej. Jeżeli mielibyśmy okazję porozmawiać za dwadzieścia lat, to pewnie przez pół godziny wymieniałbym wszystkie jego nagrody i wyróżnienia, a tak przynajmniej dłużej porozmawiamy, co bardzo mnie cieszy. Po tak rewelacyjnej drugiej powieści jestem przekonany, że Paweł odniesie sukces. Jego proza – pomimo podobieństw do Raka, Małeckiego czy Orbitowskiego – zapewnia coś, co zawsze jest w cenie, czyli oryginalność. Tak więc zabierajcie się do lektury i czytajcie Radziszewskiego.

Głównymi bohaterami „Niepowinności” są Jacek, Seweryn i Marzena. Mieszkają w Furcie, nieopodal Ełku. Wydawałoby się, że jako dzieci prowadzą beztroskie i spokojne dzieciństwo. Tylko że życie w pegeerze jest gorsze niż mogłoby się wydawać. Trudno powiedzieć, czy wynika to z czasów, w których przyszło im żyć (akcja książki rozpoczyna się zapewne w latach 80. XX wieku), czy z miejsca, czyli mazursko-podlaskiego pogranicza. Bohaterowie żyją w blokach, boją się rodziców i tajemniczych szaraków, a ich pragnienia są proste i charakterystyczne dla każdego dziecka. Podczas podróży przez kolejne piętra obserwujemy, jak bohaterowie dorastają, a wraz z nimi zmieniają się ich marzenia i obawy.

W mojej ocenie „Niepowinność” to książka niezwykle osobista, intymna i śmiem twierdzić, że terapeutyczna. U Radziszewskiego dzieciństwo w mazursko-podlaskim pegeerze jest trudne i często bolesne. Dzieci boją się ojców alkoholików, wolny czas spędzają najpierw na huśtawkach, a z wiekiem na rozmowach przy alkoholu i papierosach. Wiedzą, że w razie nieposłuszeństwa czeka ich lanie (zarówno w szkole, jak i w domu) lub zamknięcie w ciemnej piwnicy, a jedyną szansą na uniknięcie życia w pegeerze jest zebranie się na odwagę i wyjechanie z Furtu. Tylko jak wyjechać, skoro piętno pegeeru ciąży? Skoro poza Furtem koniecznością jest ciągłe udawanie, że jest się kimś innym? Tak więc z czasem pegeer urasta do rangi bezpiecznej przystani, miejsca, gdzie można być sobą, gdzie jest swojsko i bezpiecznie. Chociaż bez jakichkolwiek szans na przyszłość.

Ciekawym elementem powieścią są żyjący w piwnicy szaracy. Początkowo nic o nich nie wiemy poza tym, że kopią schron przeciwatomowy, a ich piersi zdobią liczne medale. Jednak im bliżej końca, tym częściej się pojawiają. Z czasem dowiadujemy się, że są pewnym naturalnym elementem wiejskiego ekosystemu i reprezentują strach przed odpowiedzialnością, lepszym życiem, a także szczęściem poza pewnymi dziedziczonymi ramami. W końcu ich życie staje się ciekawym wyborem dla tych, którzy nie wytrzymali bolesnego zderzenia z dorosłością.

„Niepowinność” to również krytyka dorosłych, a tak właściwie to pokolenia baby boomers. I to właśnie ten fakt poruszył mnie najbardziej. Paweł słowami swych postaci mówi wprost, że istnieją lepsze miejsca niż Furt, że to rodzice psują świat dzieciom, a nie odwrotnie. W ogóle autor dużo miejsca w swojej książce poświęca relacjom dzieci z rodzicami. Widzimy, że zachowaniem najmłodszych rządzi strach, który z wiekiem przeistacza się w nieuświadomione pragnienie zemsty i ucieczki. Dzieci nie chcą być jak swoi rodzice, jednak ze względu na brak dobrych wzorców są skazane na popełnianie tych samych błędów. Można więc powiedzieć, że aby wyrwać się z tej matni, trzeba będzie zapłacić wysoką cenę. Pytanie tylko, czy bohaterowie w ogóle się na nią zdecydują.

„Niepowinność” to książka pesymistyczna, ale jednocześnie niebywale szczera i potrzebna. Długo szukałem optymistycznego przesłania, ale wciąż nie mogę go dostrzec. Dlatego odbieram książkę Pawła jako pewną przestrogę i zarazem rozliczenie się z przeszłością. Terapię, która ma pokazać, że nawet jak ktoś nam powie, że nasz los jest przesądzony, a nasze wybory nie mają znaczenia, to wciąż gdzieś tam tli się nadzieja na lepsze jutro. Książka jednak nie podpowiada, jak ją dostrzec. Tę pracę musimy wykonać już sami.

Michał Wnuk