Autor na wskroś przewierca umysł nieoczywistą, mocno niepokojącą, a kunsztownie zbudowaną, pełną nieokreślonej grozy, frazą. To próba odpowiedzi, bez stawiania kropki, na odwieczne pytanie człowieka: jak ma, jak powinien, jak może, jak musi wyglądać koniec naszego świata. Pytanie, na które każdy odpowiada sam.

Wiele wymagający od czytelnika Krasznahorkai mało co pozostawia tu wyjaśnionym, a wielu rzeczy każe się domyślać. Widzimy tu świat w rozpadzie, który można opisać tylko w taki niełatwy sposób, odpowiadający temu rozpadowi, szarpany, pozornie nieuporządkowany. Nie da się inaczej oddać w książce tego, co Bela Tarr przekazuje językiem filmu w ekranizacjach prozy Krasznahorkaia (także i tej książki). Czy może to być łatwo przyswajalne, skoro - jak czytamy - „naturalnym stanem świata jest chaos, a końca, który nigdy nie nadejdzie, nie można przewidzieć”?

Daleka od chęci podobania się czytającemu narracja przypomina najlepsze mroczne strumienie świadomości z dzieł klasyków. Rwie się ona, kluczy, zamiera, przyspiesza, raczej skrywa niż wyjaśnia, nie stroni od zaglądania do nierozpoznanej strony człowieka. Ale przede wszystkim przytłacza czytającego wielokrotnie złożonymi zdaniami, choć zarazem w magnetyczny sposób zmusza do dalszej lektury (chyba Autor brał lekcje u mojego ulubionego Bernharda).

Mamy tu zatem m.in. klasyczny, iście kafkowski, topos szarego człowieka, lekko upośledzonego, od którego woli nic nie zależy, wrzuconego w wir zdarzeń, które mają uczynić go ściganym zbrodniarzem. Pod powiekami na długo pozostaje opis zwiastującej nadchodzącą katastrofę kolejowej podroży Pflaumowej, narastania niewyjaśnionej grozy bijącej od mężczyzny w sukiennym płaszczu, błąkania się po potwornym mieście w zły czas, groteskowego posiedzenia „komitetu kryzysowego”, okrutnego pościgu tłumu za małżeństwem z dzieckiem, właściwych dla stanu wyjątkowego rozliczeń wojska z buntownikami, demonicznej Eszterowej – odwiecznej figury kogoś, kto zagarnia władze, korzystając z zamętu, czy raczej wykorzystując go, a nawet i współtworząc. I jest jeszcze jej mąż, czyli ten, Kto Zawsze Musi Przegrać. Nie byle jaką rolę w całości pełnią ujęte w cudzysłowy komunały, którymi Autor ukazuje banalność swych bohaterów, ale i powieściowych sytuacji.

Ktoś mógłby uznać całość narracji za mocno dręczącą, co nie byłoby całkiem bezpodstawne, skoro Krasznahorkai faktycznie poprzeczkę zawiesza tuż pod sufitem. „Poczuł w głowie pustkę, bezradność i chaos i choć niczego nie rozumiał, czuł coraz większą presję, by nie dopuszczać do siebie myśli o tym, jak bardzo jest bezradny i zagubiony” – być może to nie tylko wrażenie jednego z bohaterów, ale i niejednego oszołomionego czytelnika.

Mnie dręczy tylko pytanie: czy z kolei Autor pisze o sobie, gdy w usta dyrektora - bądź co bądź, cyrku - wkłada słowa: „Jeśli idzie o walkę, jaka toczy się pomiędzy sztuką niosącą człowiekowi wyzwolenie a niedojrzałą publicznością, nie żywi wielkich nadziei, by nie używać wielkich słów, na jej szczęśliwe zakończenie, bo publiczność skostniała w swojej niedojrzałości, +jak gdyby Stwórca przylepił ją na zawsze do miejsca, w którym utkwiła+, a ten, kto pokłada nadzieję w sile swego nadzwyczajnego dzieła, musi źle skończyć”.

Nie liczyłby zatem Krasznahorkai na sukces swego dzieła, skoro kontynuował: „To, co nieoczekiwane, zaskakujące i nadzwyczajne, zawsze było nieodłącznym atrybutem prawdziwej sztuki, podobnie jak „nieprzygotowani” widzowie i ich „nieobliczalne” reakcje na wszystko, co w niej rewolucyjnie nowe, wyjątkowość przedstawienia”.

Wracając do pytania z pierwszego akapitu: wydaje się że „to” będzie powolnym, być może trudno zauważalnym, ale poddanym nieubłaganej kolejności, wycofywaniem się wszelkich form życia z obecnego sposobu istnienia. Np. coś takiego, co obrazuje inny film Tarra wg Krasznahorkaia ”Koń turyński”, który polecam – tym, którzy są gotowi na niełatwy wysiłek, by go obejrzeć, to znaczy wytrzymać….

Kilka cytatów wprowadzi w nastrój tej niezwykłej prozy…

…Codzienny porządek stał pod znakiem zapytania, rosnący w niepohamowanym tempie chaos niszczył utrwalone przyzwyczajenia, przyszłość okazała się pełna podstępów, przeszłość pogrążona w niepamięci, a funkcjonowanie codziennego życia tak nieprzewidywalne, że ludzie godzili się na wszystko, nic nie było niemożliwe do wyobrażenia…

…Wiedziała, że tu, właśnie tu, w dusznej atmosferze przesłodzonych kompotów, dusznych kołder, wyczesanych frędzli dywanów i foteli ukrytych pod pokrowcami, ginie każdy pełen siły zamiar, że w śmiertelnym bagnie pożeraczy operetek, grzejących nogi w kapciach, którzy uważając się za śmietankę miejscowej społeczności, z butną wyższością traktują zwyczajnych, zdrowych ludzi, grzęźnie entuzjazm działania…

…Ona bowiem, dla której całymi latami radości i kłopoty sprowadzały się do robienia jesiennych przetworów, wiosennych porządków, popołudniowego szydełkowania i sumiennej opieki nad kwiatami, przywykła, że chroniona zbawiennym dystansem, może obserwować szaleńczy pęd, w jakim wiruje zewnętrzny świat….

….Ludziom takim jak ona tylko mróz pozwala trzeźwo patrzeć na świat, studzi ich rozchwiane emocje, porządkuje zagubione w letnich upałach
myśli…

…Wyglądał na zmęczonego, wyczerpanego, jednak to nie codzienne kłopoty nadszarpnęły jego siły, lecz jedna, jedyna myśl – od dziesiątek lat męcząca, wyczerpująca czujność, że w każdej chwili może go zabić
gigantyczna tusza…

...Poczuł w głowie pustkę, bezradność i chaos i choć niczego nie rozumiał, czuł coraz większą presję, by nie dopuszczać do siebie myśli o tym, jak bardzo jest bezradny i zagubiony...

….Żyjemy w beznadziejnym piekle nieodgadnionej przeszłości i pełnej podstępów przyszłości…

…Mówi, że tylko on widzi całość, bo on dostrzega, że nie ma całości…

…W drzwiach wejściowych, jak gdyby w odpowiedzi na pytanie, po co ciągle zamykać i otwierać drzwi, nie było klamki…

…Czuł dreszcze na myśl, że to, co dla niego nie może iść w parze, dwoje małych dzieci i zimna pasja okrucieństwa, jest jednak możliwe…

…Sam porzucę wolne i jasne myślenie, niczym śmiertelną głupotę, odmówię dalszego posługiwania się umysłem i od tej chwili ograniczę się do trudnej do opisania radości, jaką niesie rezygnacja z myślenia...

…Był żywym przykładem, że podobnie jak głupi i zadufani ludzie, pragnący w imię aktualnych ideologii zmienić społeczny ład, obracają w ruinę miasto i kraj niechybnie zasługujący na swój los, on zniszczyłby samego siebie własnymi fobiami…

…Jak wzrokiem sięgnąć, wszystkie ulice i chodniki pokrywał gruby, gęsty pancerz śmieci, a rozdeptany i skamieniały na ostrym mrozie potok brudu wił się, lśniąc kosmicznym blaskiem w poświacie zapadającego zmierzchu. (…) Czy to właśnie, zadał sobie pytanie, jest Sąd Ostateczny? Żadnych trąb, rycerzy, bez najmniejszego hałasu, w spokoju i w ciszy po prostu pochłoną nas śmieci? Wcale niezaskakujący to koniec...

- Czy braliście udział w zabijaniu ludzi?
- Brałem. Za mały.
- Słucham?
- Mówię: za mały.

…Czuł, że już nie ma w nim pustki, tylko smutek…

Autor na wskroś przewierca umysł nieoczywistą, mocno niepokojącą, a kunsztownie zbudowaną, pełną nieokreślonej grozy, frazą. To próba odpowiedzi, bez stawiania kropki, na odwieczne pytanie człowieka: jak ma, jak powinien, jak może, jak musi wyglądać koniec naszego świata. Pytanie, na które każdy odpowiada sam.

Wiele wymagający od czytelnika Krasznahorkai mało co pozostawia...