Od dziecka, drodzy Państwo, uczeni jesteśmy tego, żeby o gustach nie rozmawiać. Ale dziś, niczym siódmy syn siódmego syna i antychryst we własnej osobie, podejmę się rozmowy o smaku literackim z bardzo prostego względu — gdyby nie to, ktoś mógłby stwierdzić, że uważam „Dodatkową duszę” za powieść nieudaną. Ale to nie tak, ja zauważam rzeczy, które w najnowszym tekście Wioletty Grzegorzewskiej mogą czytelnika uwieść, lecz – niestety, bo czas spędzony na satysfakcjonującej lekturze uważam za wyjątkowo cenny – ja sam nie potrafiłem się temu urokowi poddać.

Autorka w przytoczonym na okładce (egzemplarza recenzenckiego, więc proszę mnie nie rozliczać z jego ewentualnego braku) fragmencie posłowia stwierdza, że historia Juliana i Marcina Brzezińskich, ojca i syna rozdzielonych przez II wojnę światową, domaga się opowiedzenia. Instynktownie wyczuwam, co pisarka ma na myśli: ta opowieść zaczyna się od wielkiego bohaterstwa, które miesza się z najzwyczajniejszą podłością, przechodzi do wzruszeń, zarówno tych związanych ze łzami szczęścia, jak i żalu, toczy się w miejscu niezwykle barwnym za sprawą najróżniejszych odcieni szarości, a na samym końcu zadaje fundamentalne pytanie o znaczenie winy, kary i przebaczenia. Rzeczywiście, brzmi to, jak historia domagająca się opowiedzenia.
Grzegorzewska robi wszystko, aby wydobyć z niej esencję, której nie chce w żaden sposób rozwadniać. Stąd wynika najprawdopodobniej mocne uproszczenie języka, co u prozaików wywodzących się z poezji wcale nie jest rzeczą oczywistą. Gdybym miał wskazać rzeczy wyróżniające „Dodatkową duszę” pod względem stylu, postawiłbym przede wszystkim na prostotę, ale zaraz z nią wskazałbym bardzo głębokie sięganie do gwary żydowskiej i warszawskiej z czasów okupacji.

Dlaczego napisałem, że ja nie potrafiłem poddać się urokowi powieści? Brakuje mi w niej literackiej adrenaliny, czegoś, co wyróżniałoby tekst i podkreślało jego indywidualność. W wydanym w tym roku „Leksykonie światła i mroku”, który także przedstawiał autentyczną historię z czasów wojny, Stranger nieco poeksperymentował z formą, dzięki czemu jego książka fascynuje nie tylko jako fabuła, ale i literatura. W „Dodatkowej duszy” po prostu nie ma nic poza losami Juliana i Marcina, które gdyby nie tak ścisłe trzymanie się perspektywy ojca (łącznie z introspekcjami), można by uznać za fabularyzowany reportaż. Nie mam o to absolutnie żadnych pretensji do Grzegorzewskiej, bo, jak zaznaczyłem w poprzednim akapicie, z całą pewnością wszystko to wynika ze świadomie przyjętego założenia artystycznego. Nie poradzę jednak już nic, bom za stary, na to, że moje czytelnicze manieryzmy kłócą się z taką literaturą.

Tę recenzję, drodzy Państwo, muszę zakończyć w dość zaskakującym miejscu — polecając książkę, która mnie samego nie ujęła. Doskonale zdaję sobie sprawę z tego, że „Dodatkowa dusza” zwyczajnie nie utrafiła w mój gust, ale potrafię dostrzec jej oczywiste zalety, wśród których pierwsze miejsce zajmuje ogrom oferowanych przez powieść wzruszeń. Wszyscy czytelnicy, którzy właśnie tego oczekują od literatury, mogą po najnowszy tekst Wioletty Grzegorzewskiej śmiało sięgać, nie zawiodą się.

Bartosz Szczyżański