„Zaginiony sztetl”: dalsze dzieje Macondo, a może alternatywna historia Goraja?

Sto lat samotności Kreskolu

Czas w powieści Maxa Grossa płynie dużo bardziej linearnie niż w Marquezowskim Macondo, choć porównania do „Stu lat samotności” nasuwały mi się nieustannie. „Zaginiony sztetl” nie jest wielopokoleniową sagą, choć gdybyśmy zajrzeli do ksiąg przechowywanych przez rabina Sokołowskiego i jego ojca, pewnie moglibyśmy się doszukać długich i skomplikowanych dziejów.

Dni w Kreskolu płyną powoli i statecznie. Mieszkańców miasteczka nie dotyczą kataklizmy targające Europą w XX wieku – dopiero ten XXI uderza w nich z całą mocą. Czas, jak woda w rzecznym zakolu, stoi w sztetlu w miejscu. Ruch wskazówek – sekundowej, minutowej i godzinowej – ma to samo tempo. Czas, jeśli płynie, to leniwie, w ściśle określonych ramach. Znika Izmael, znika Pasza Lindauer. Trzeba to zgłosić polskim władzom, tak jak to drzewiej bywało, nawet jeśli wtedy, kiedy się z nimi kontaktowano, władze nie były do końca polskie. Ale wiadomo, goj to goj. Jeśli wspólnota chce mieć spokój, trzeba od czasu do czasu kontaktować się ze światem zewnętrznym – byle nie za często.

Pasza jednak zniknęła, wpadła – by pozostać przy rzecznych porównaniach – jak kamień w wodę.

Proste równoległe stykają się w nieskończoności – albo wcześniej

Pasza Lindauer nie znosiła Izmaela. Po prostu, organicznie nie znosiła. Wrzaski podczas ich kłótni nie dawały spać sąsiadom. Nie poradził na to wiele mądry rabin Sokołow, nie poradziły kobiety ze sztetla, z rabinową włącznie. Nie pozostało nic innego, jak dać im rozwód. Tylko że po rozwodzie zniknęli. Obydwoje. To się oczywiście zdarza, jednak… Rozwód, dodajmy, jeden z siedmiu, które przeprowadzono w Kreskolu w ciągu ostatnich dwudziestu lat. Mniej to niż w innych żydowskich gminach, jednak rozwody się zdarzały, zdarzają się i zdarzać będą. Przeprowadzane zgodnie z żydowskim prawem i obyczajem w synagodze.

Ta kłótnia, ten rozwód i to zniknięcie zainicjowały lawinę, która miała zmienić życie mieszkanek i mieszkańców Kreskolu. Czas w miasteczku płynął swoim torem i rytmem, równoległym do dni, miesięcy i lat upływających w świecie, który Kreskolem nie był. Co musiało się wydarzyć, żeby dwa równoległe nurty popłynęły wspólnie? Wygląda na to, że nic specjalnego. Wystarczyło, że Pasza nie znosiła Izmaela, co miało wcześniej opisane konsekwencje. I nagle w leniwą, ledwie płynącą rzekę wpłynął bystry nurt współczesności. Tak jakby nad domami wsi z powieści Izaaka Bashevisa Singera nagle zaczęły latać helikoptery. „Szatan w Goraju” to druga powieść, której echa pobrzmiewają między wersami „Zaginionego sztetla”. Czy Singerowska nawiedzona Rachela to pierwowzór Paszy? Stała się katalizatorem zmian, a co za tym idzie chaosu, który zburzył uporządkowane życie Kreskolu. Pytanie: czy na zawsze?

„Plemiona skazane na sto lat samotności nie mają już drugiej szansy na ziemi”

Max Gross osadził „Zaginiony sztetl” w konkretnym miejscu i czasie. Jest nowojorczykiem, jak sam mówi, jego rodzina nie odżegnuje się od żydowskich korzeni, ale za szczyt religijnego zaangażowania uważają oni jedzenie bajgli w Jom Kippur. Wiedzę o Polsce czerpał z książek i jednej podróży do naszego kraju. Dopytywał znajomych polskiego pochodzenia o szczegóły i na tej podstawie zbudował fabułę, która ironicznie, acz celnie oddaje konsekwencje zderzenia przeszłości ze współczesnością. Wszystko wskazuje na to, że kolizje tego, co było, z tym, co jest – to sytuacje uniwersalne, które można dopasować do różnych miejsc i różnych czasów. Nawet jeśli wydaje nam się, że jest inaczej, to Heraklit z Efezu miał, ma i prawdopodobnie będzie miał rację. Jego słowa „panta rhei” dotyczą także Kreskolu. Hmm, a może jednak nie?

Kiedy bystry nurt współczesności wzburzył spokojną wodę, sytuacja wydała się nieodwracalna. Czy zmiany zawsze są zmianami na lepsze? Jeśli szukają państwo odpowiedzi, łatwiej wam będzie po przeczytaniu „Zaginionego sztetla”. Chociaż i tak każdy znajdzie swoją własną, niezależną od autora książki.

Czy będzie szansa na to, że wszystko się uspokoi, a mieszkańcy zaginionego sztetla zyskają drugą szansę? Według Gabriela Garcii Marqueza jest to niemożliwe, a według Maxa Grossa? Aby i tu znaleźć odpowiedź, trzeba będzie spędzić kilka godzin z mieszkańcami Kreskolu i przekonać się osobiście.

Bardzo gorąco to państwu polecam, w końcu kiedy zatapiamy się w lekturze, czas między okładkami książki płynie niezależnie i równolegle do tego w świecie realnym. Zawsze też zyskujemy „drugą szansę na ziemi”, niezależnie od tego, jak gruba była książka i jak wiele czasu z nią spędziliśmy. A potem kolejne. Pod warunkiem, że pojawią się kolejne okładki i zamknięte między nimi historie, w których godziny, dni i miesiące płyną swoim własnym rytmem.

Przeczytaj fragment książki „Zaginiony sztetl”

--

Chcesz kupić tę książkę w cenie, którą sam/-a wybierzesz? Ustaw dla niej alert LC.

Książka jest już w sprzedaży online. 

Artykuł sponsorowany, który powstał przy współpracy z wydawnictwem