Podczas odczytywania wyroku Europa nie mogła się czuć osamotniona. Razem z nią na ławie oskarżonych zasiadły niezliczone tłumy obwinionych o zaniechanie marzeń, będących jednocześnie ofiarami przemijającej epoki. Przecież "belle époque" wydawała się niezniszczalna a jej wdzięk promieniował na wszystko, co związane z wiarą w moralny postęp człowieka. Wiele się musiało wydarzyć od chwili, kiedy Roger Martin du Gard zaczynał pisać tę powieść językiem rozumu, aby na koniec nieomalże wpaść w metafizyczną pułapkę. Zapewne jednak taki był jego cel, zażartować z życia poprzez nieprzynoszące spokoju refleksje. Może chciał mi pokazać, jakie skutki wywołuje militaryzm, który niczym nawracająca choroba niszczy zdrowy organizm pacyfizmu. Wybiły godziny próby. Dla mnie, zmierzającego do końca tej czterotomowej epopei, podczas której w każdym rozdziale szuka się sensu życia. Dla Thibaultów, skazanych na samotność i pochłoniętych analizą własnego bólu. W końcu również dla całego świata, któremu z rąk wymknął się pokój.

To wszystko zabrzmiało jak apoteoza nieuniknionego, pełnego osobistej odpowiedzialności wydarzenia, mającego za cel przywrócenie równowagi. A jednak to, co wydawało się całkiem realne do osiągnięcia, nawet w najmniejszym stopniu nie zostało zrealizowane. Czyżby utknęło w pułapce przeznaczenia? Rozpadło się w historii zbiorowego upojenia? Uległo zniszczeniu podczas tarcia międzynarodowych ideałów z narodowymi interesami? Ostatni akt "Rodziny Thibault" odebrałem jako odezwę do ludzkich sumień, do przyszłych pokoleń zdolnych "wrócić pokój światu". Zapewne niektórzy dopatrzą się w tym wielu dogmatycznych oświadczeń, ale w czasach francuskiego noblisty, kiedy wiedza i rozum zaczęły ustępować wobec dzikich instynktów, takie postawienie sprawy mogło się wydać rozsądne. Roger Martin du Gard do ostatniej linijki szukał śladów buntu przeciwko wojnie. Przeciwko niszczycielskiemu żywiołowi nacjonalizmu, stawiał maleńkie tamy ludzkiej przyzwoitości. Czytelnikom wypada ocenić, czy pomogło to ześlizgującemu się w otchłań Staremu Kontynentowi.

Zastałem tu jeszcze pełno wspomnień po starym Oskarze Thibault, wpływ jego silnej osobowości rozpościera się jak parasol ochronny nad przytłoczonymi wydarzeniami bohaterami. Tak jakby ten człowiek był utożsamiany z powabem i bezpieczeństwem minionych czasów. A to przecież pod jego wpływem wykuły się nowe buntownicze charaktery, z wydawałoby się uschniętego drzewa zakwitła jeszcze jedna zielona gałązka. Kiedy nawet w reminiscencjach nie można już znaleźć ukojenia, to francuski pisarz nakłania do odrzucenia mieszczańskich przesądów. To nie czas na powroty do przeszłości, ponieważ została już ona odebrana wszystkim żyjącym bohaterom "Rodziny Thibault'. Pojęcie odpowiedzialności nabiera w tym wypadku zupełnie nowego sensu. Znaczenie heroizmu, przeznaczenie świata. Rozpościerająca się nad tym wszystkim melodia jednej z etiud Fryderyka Chopina, nadaje specyficznego klimatu wolności, poszukującej ukojenia w samotności.

W iperytowych wyziewach wojny zgasł powab pierwszego tomu, nabrał szczególnego rodzaju dostojności. Tej historii brak lekkości, tak dobrze mi znanej z początkowych rozdziałów. Zapewne jest poważniej, tragiczniej, bardziej refleksyjnie. To, na czym kiedyś Roger Martin du Gard potrafił skupić swoją uwagę, przestało już mieć znaczenie. Miłość musiała umrzeć a życie podporządkować się odmierzającej czas klepsydrze przemijania. Jednak wiem, że Thibaultowie potrafili kochać. Spędziwszy z nimi kilka miesięcy zrozumiałem, jak wielką wagę przywiązywali do uczuć. Nawet wtedy, kiedy przywaleni ideałami lub zawodowymi sukcesami, próbowali przeciwstawiać się namiętnościom. Na darmo się zdały ich ucieczki od tego, aby całym swoim istnieniem świadczyć o tym, że żyli dla innych ludzi. Cieszę się z tego, że do samego końca mogli zaświadczać o ogromnej wadze emocji.

Podczas odczytywania wyroku Europa nie mogła się czuć osamotniona. Razem z nią na ławie oskarżonych zasiadły niezliczone tłumy obwinionych o zaniechanie marzeń, będących jednocześnie ofiarami przemijającej epoki. Przecież "belle époque" wydawała się niezniszczalna a jej wdzięk promieniował na wszystko, co związane z wiarą w moralny postęp człowieka. Wiele się musiało...

Ostatni tom cyklu powieściowego, opisującego moralny i fizyczny rozkład burżuazyjnej rodziny.

W tej części na czoło wysuwa się dziennik Antoniego, gdzie bohater opisuje swoje przeżycia, światopogląd, analizuje ludzką egzystencję (np. „upadam ze zmęczenia, a nie mogę zasnąć. Na tym polega męczarnia bezsenności”).

W powieści wiele miejsca poświęcone jest na kontynuacje antywojennej retoryki, w tym postulaty powstrzymania narodowych imperializmów, obarczenie kapitalistów żądnych zysków za parcie ku wojnie.

Znamienne jest stwierdzenie, które można potraktować jako podsumowanie całego cyklu powieściowego, datowane dokładnie na tydzień po zakończeniu Wielkiej Wojny; SAMA ŚMIERĆ JEST NICZYM. NAJGORSZE JEST CIERPIENIE.

Ostatni tom cyklu powieściowego, opisującego moralny i fizyczny rozkład burżuazyjnej rodziny.

W tej części na czoło wysuwa się dziennik Antoniego, gdzie bohater opisuje swoje przeżycia, światopogląd, analizuje ludzką egzystencję (np. „upadam ze zmęczenia, a nie mogę zasnąć. Na tym polega męczarnia bezsenności”).

W powieści wiele miejsca poświęcone jest na kontynuacje...