The Looking Glass War

Dwadzieścia lat po wojnie kierujący Departamentem, organizacją wojskowego wywiadu brytyjskiego szczycącą się sukcesami szpiegowskimi w infiltracji nazistowskich Niemiec, uważają, że nadarza się okazja, aby udowodnić, że ich czas nie przeminął, że potrafią przeprowadzić tajną operację nie gorzej niż konkurencyjny Cyrk. Stojący na czele Departamentu Leclerc postanawia uaktywnić wojennego agenta, Freda Leisera, Polaka z pochodzenia, który po miesięcznym przeszkoleniu ma zostać przerzucony do NRD, aby zweryfikować i rozpracować informacje na temat rozmieszczenia sowieckich rakiet w okolicy Rostocka. Uzyskuje dla tego pomysłu ministerialne poparcie i biurokratyczną osłonę. Ludzie z Cyrku, George Smiley i Kontroler, których kompetencje w przygotowywaniu i przeprowadzaniu tajnych misji przewyższają umiejętności wojennych weteranów z Departamentu, mają być utrzymywani w przekonaniu, że akcja pod kryptonimem Mayfly to jedynie ćwiczenia.

John le Carré dał się poznać jako specjalista od odbrązawiania brytyjskich służb wywiadowczych z okresu zimnej wojny. Jednak tak przygnębiającego ich obrazu jak w Lustrzanej wojnie* nie przedstawił w żadnej innej swojej powieści. Zrobił to celowo, co wyjaśnia we wstępie do wydania książki z 1991 roku. Oryginalnie The Looking Glass War została opublikowana, jako czwarta jego powieść, w roku 1965, dwa lata po The Spy Who Came in from the Cold, pierwszym dużym sukcesie autora. Podczas gdy w Szpiegu... - przypomina le Carré - bohaterowie wplątani zostają w diabelsko sprytną intrygę (fiendishly clever conspiracy),jego osobiste doświadczenie jako szpiega wskazuje, że realia były zupełnie inne, bliższe chaosowi i braku głębszego sensu (muddle and futility). Postanowił więc, że tym razem pójdzie na całość, odsłoni całą prawdę o wywiadzie (So this time, I thought, I’ll tell it the hard way).

W późniejszych powieściach le Carrégo nie ma już Departamentu. Co prawda Cyrk, utożsamiany z MI6, także miotany jest różnymi wstrząsami, ale nie mają one charakteru, nazwijmy to, systemowego. Wynikają z ludzkich przywar. Mimo że opowieści o udanych operacjach wywiadowczych jest w twórczości autora niewiele, poza tropieniem zdrajców we własnych szeregach, to jednak nawet najbardziej sfrustrowani szpiedzy Cyrku, Smiley i jego koledzy, istoty swej misji nie negują. Przynajmniej nie expresis verbis. Tymczasem w tekście z 1991 roku le Carré diagnozuje, że tajna służba, właśnie ta sportretowana w Lustrzanej wojnie, skazana była na samounicestwienie (destined ultimately to destroy itself). Powodem, przypomnijmy, jest nieudolne kopiowanie procedur, cała filozofia szpiegowania pochodząca z minionej epoki. Wśród refleksji, które jak zwykle nasuwają się po lekturze le Carrégo jest też pytanie: a jak to wygląda dziś, wobec zagrożeń we współczesnym świecie? Czy John le Carré lub którykolwiek inny autor powieści szpiegowskich potrafiłby przeprowadzić wiwisekcję obecnych tajnych służb, aby wyjaśnić ich niewielką skuteczność, na przykład, w zapobieganiu atakom terrorystycznym?

Oczywiście oczekiwanie, że pisarze, nawet tacy, którzy byli kiedyś szpiegami, zwiększą nasze poczucie bezpieczeństwa, jest mrzonką. Ich literackie analizy w najlepszym przypadku, jak u le Carrégo, odnoszą się do doświadczeń, własnych lub cudzych, jednak minionych, tych z wczoraj lub przedwczoraj. Poza tym, fikcja literacka słabo idzie w parze z wyliczaniem błędów, systemowych, ludzkich i technicznych, popełnianych przy przygotowywaniu i wykonaniu operacji wywiadowczych. W Lustrzanej wojnie autor taką drobiazgową obróbkę misji Freda Leisera przeprowadza. Począwszy od sposobu zdobycia wstępnych informacji, poprzez szczegółową charakterystykę szkolonego szpiega, jego instruktorów i serwowanego mu treningu, aż po nieistotne, wydawałoby się, przypadki towarzyszące Leiserowi na miejscu planowanej akcji. U le Carrégo nie jest to suchy raport, jaki w końcu któryś z funkcjonariuszy wywiadu musi przełożonym przedstawić. Można odnieść wrażenie, że autor należy do grona osób zaangażowanych w operację, albo raczej, że jest ich cieniem, przenoszącym się w przestrzeni i czasie, podsłuchującym ich rozmowy, wsłuchującym się w to, co im w duszy gra. A oni, jak to szpiedzy, używają skrótów myślowych, niedomówień czy, ogólnie rzecz ujmując, języka, którego funkcja bardziej polega na wyjaśnianiu szczegółów niż na przekazywaniu kompletnych wiadomości bądź jakichś prawd objawionych. Odautorskie opisy sytuacji nie są nadmiernie rozbudowane i w zasadzie operują podobnym jak rozmowy rwanym stylem. Efekt bywa niezwykły, jak na przykład w scenie przygotowywania Leisera do przekroczenia granicy z Lubeki do NRD.

Powieści le Carrégo nie stanowią wdzięcznego obiektu wzruszeń, czy w ogóle wywoływania gorących emocji. Mają typowo angielski charakter. Chłodny, rzeczowy nastrój, intelektualne gry językowe, nieco cyniczni, kostyczni bohaterowie, którzy nie są skłonni do uzewnętrzniania swoich uczuć i poglądów. Do wyjątków należy niefortunnie reaktywowany szpieg, Fred Leiser. Czy dlatego, że jest Polakiem? A także jedyny młody funkcjonariusz Departamentu, John Avery. Dlatego, że niedoświadczony, nieodporny na koszta wojennych gier?

Jak inne książki autora, także ta spotyka się ze zróżnicowanym odbiorem. Jest coś na rzeczy w opinii, że le Carrégo łatwiej podziwiać niż go polubić. Fakt, że mało fajnie jest czytać o ludziach, którzy powinni wygrywać, a ponoszą klęskę. Przecież nie tego oczekujemy od literatury szpiegowskiej. Na dodatek, detaliczny instruktaż szkoleniowy, któremu poddany jest Leiser, relacjonowany przez jedną trzecią powieści, oceniany bywa jako nudny, trudny do przebrnięcia. Dla mnie jednak pokazywanie niuansów przyczyn rozwoju wydarzeń jest wartością samą w sobie, trudną do przecenienia. Wszystkie elementy Lustrzanej wojny mają swoje znaczenie w szukaniu odpowiedzi na pytanie „dlaczego”. Mimo że znakomita ich większość to bardzo przyziemne, nudne czynności, banalne okoliczności, przewidywalne sytuacje i ludzie, którzy okazują się bezradni. Literackim tworzywem owych puzzli układanki i jej spoiwem są słowa, używane przez le Carrégo w sposób tyleż denerwujący, co zachwycający. Taka metoda budowania napięcia nie każdemu pewnie trafia do przekonania. Ja ją kupuję bez reszty.

* Po polsku powieść była publikowana pod dwoma tytułami: Wojna w lustrze (1993, tłumacz Ludwik Dorn) i Za późno na wojnę (2003, tłumacz Radosław Januszewski)

The Looking Glass War

Dwadzieścia lat po wojnie kierujący Departamentem, organizacją wojskowego wywiadu brytyjskiego szczycącą się sukcesami szpiegowskimi w infiltracji nazistowskich Niemiec, uważają, że nadarza się okazja, aby udowodnić, że ich czas nie przeminął, że potrafią przeprowadzić tajną operację nie gorzej niż konkurencyjny Cyrk. Stojący na czele Departamentu...

Przyznam szczerze, że czytałam w 2001 roku, i kompletnie nie pamiętam. Przepisuję ocenę.

Przyznam szczerze, że czytałam w 2001 roku, i kompletnie nie pamiętam. Przepisuję ocenę.