Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Kontynuacja "Żmii w garści" opisuje dalsze losy bohatera, który wkracza w dorosłość i próbuje sobie ułożyć życie na przekór knowaniom nikczemnej rodzicielki. Wraz z latami traci on, niestety, werwę i energię młodego urwisa, gotowego do walki i buntu, miast tego przygniata go codzienność i troska o chleb. Sama antagonistka okazuje się zaś nie tak demoniczna jak to się przez pryzmat dziecięcych oczu wydawało: jej zło jest tak prozaiczne, że zasługuje raczej na litość niż gniew. I jak autor to opisuje, strąca to ją z piedestału złej bogini, godnej heroicznej walki. Koniec końców zamiast dążeć do faktycznej kary lepiej jest pozostawić ją, aby się dusiła we własnej złości, jak i spróbować znaleźć szczęście we własnym życiu rodzinnym. W pewien sposób można uznać to, za znanym przysłowiem, za najlepszą zemstę, wydaje się jednak, że przegrali na tej wojnie wszyscy: tak bohater, pokiereszowany i spustoszony, jak i jego bracia, którzy wyrośli na żałosnych, małych dupków oraz sama jędzopa, siejąca truciznę w zasadzie po nic. I ten gorzki wydźwięk unosi się nad książką, brakuje tego awanturniczego wydźwięku optymistycznego, młodocianego buntu, jaki można było zaobserwować w części poprzedniej. Jest to teraz pozycja daleko bardziej obyczajowa. Całość stała się gorzka i smak ten pozostawia raczej przykre wrażenie, co i odzwierciedla sama ocena, niższa niż u poprzedniczki.

Kontynuacja "Żmii w garści" opisuje dalsze losy bohatera, który wkracza w dorosłość i próbuje sobie ułożyć życie na przekór knowaniom nikczemnej rodzicielki. Wraz z latami traci on, niestety, werwę i energię młodego urwisa, gotowego do walki i buntu, miast tego przygniata go codzienność i troska o chleb. Sama antagonistka okazuje się zaś nie tak demoniczna jak to się przez...

Psychologia uczy nas, że naszą osobowość najbardziej kształtują i rzeźbią lata dojrzewania. Chłonna, nieukształtowana psychika dziecka formowana jest przez jego środowisko w umysł dorosłego człowieka. Zmienić coś później jest niemalże niemożliwością. W środowisku naszego dorastania rodzi się charakter, poczucie prawd i zasady moralne. Tam, gdzie nas tłamszono kwitnie bunt, tam gdzie dano nam rozkwitnąć rodzą się talenty.

Powieść Bazina, oparta ponoć bardzo mocno na wątkach autobiograficznych, jest właśnie powieścią o dojrzewaniu. Tu jednak daleko od kochanego rodzinnego domu i normalnych warunków. Zamiast tego mamy tu matkę - królową pszczół, która nienawidzi własnych dzieci i tłamsi je, podobnie jak i swego słabego, nieudolnego męża, odwracającego wzrok i potulnie godzącego się na wszelkie machinacje. Wieczna musztra, policzkowanie (i dziabanie widelcem przy stole), oszczędzanie na jedzeniu i ubraniach, tysiące dobrych przykrości i złośliwości budzą w trójce dzieci gwałtowne uczucia gniewu i sprzeciwu, które z czasem przeradzają się w ponurą, toksyczną wojnę pokoleń. Wszystko opisane z perspektywy jednego z synów, buntownika z potworem nad głową, w którym kiełkuje nienawiść zrodzona latami spijania tych trucizn.

Z jednej strony wszystko to jest szalenie ponure i czyta się to niczym pamiętnik więźnia, wiecznie poniżanego i niemalże bez szans o walki o swoją godność, którą musi wydzierać po kawałku podstępami i machinacjami; z drugiej strony opisane jest to z pewnym odcieniem humoru i chwackiej energii, gdy z czasem owa walka o wpływy w domu zamienia się w swoistą grę, gdzie trzeba podchodzić przeciwnika i - paradoksalnie - nauczyć się od niego jego własnych niegodziwości, by nimi dogodnie odpowiedzieć we właściwej chwili. A że latka lecą, matka się starzeje a młodzi rosną, więc siłą rzeczy przewaga powoli przechyla się w ich stronę. Jędzowata megiera (przezywanych przez młodych gniewnych "jędzopą") jest jednak tego dobrze świadoma, a jej przewaga potężna.

Jest to o tyle interesujące, że mierzy się z mitem nieskończonej miłości macierzyńskiej jak i rzekomej większej empatii i dobroci płci pięknej; tymczasem i wśród kobiet nie brakuje osób z gruntu nikczemnych, których złość i wieczny, cierpki gniew przelewany jest na innych, łącznie z własnymi dziećmi; nie brakuje ludzi, którzy źle sobie wspominają spotkania z niejedną taką żmiją. Naturalnym zaś skutkiem i efektem takiej ekspozycji na wieczny niegodziwej despotki jest to, że dla młodego bohatera kobiety jako płeć stają się kolektywnie niegodziwe i godne pogardy. Jego nienawiść wyrosła na żyznych gruntach, a doznane krzywdy na zawsze go ukształtowały. Oto i efekt całych tych zmagań - człowiek równie skalany złem co ona, który w gniewie demoluje wnętrza kościołów jako wyraz swego buntu przeciwko fałszywym autorytetom owej dewotki. Przepchnięci do muru chłopcy myśleli nawet o zbrodni - jak opisano, po całych tych latach upokorzeń i wiecznych prześladowań byłoby to dla nich niczym zabicie szczura czy innego szkodnika. Cała ta analiza w jego wspomnieniach zdaje się mówić, że jednak stanie się on lepszym człowiekiem. Stara zaś jędza zapewne będzie tylko gorzknieć w miarę upływu lat. Ale o tym pewnie przekonam się w kontynuacjach, po które z ciekawością sięgnę.

Psychologia uczy nas, że naszą osobowość najbardziej kształtują i rzeźbią lata dojrzewania. Chłonna, nieukształtowana psychika dziecka formowana jest przez jego środowisko w umysł dorosłego człowieka. Zmienić coś później jest niemalże niemożliwością. W środowisku naszego dorastania rodzi się charakter, poczucie prawd i zasady moralne. Tam, gdzie nas tłamszono kwitnie bunt,...

Mamy tu opis walecznych anarchistów (z dość wyraźną sympatią autora, który swych socjalistycznych poglądów nie próbuje specjalnie ukrywać), energię gorącokrwistych młodzian walczących w imieniu rewolucji z pieśnią na ustach, na pohybel tyranom. Przekonani o słuszności Sprawy, gorzejący duchem i sercem.

Genialnym posunięciem (zaprawdę, czapki z głów) było tu jednak uczynienie z tych rewolucjonistów nie zwykłych wyrzutków, stających na przekór królom i arystokratom, lecz aniołów. Tytuł tutaj jest tak dosłowny, jak to tylko możliwe - oto bowiem anioł stróż bohatera objawia mu się (w dość niezręcznej sytuacji przy jego kochance) i oznajmia mu, że naczytawszy się uczonych dzieł z pobliskiej biblioteki zdołał mentalnie dojrzeć do słuszności idei buntu przeciw kłamliwemu i niewdzięcznemu Bogu. Autor sięgnął tu całymi garściami do gnozy, ukazując Jahwe jako nie jedyne najwyższe bóstwo, lecz jedynie okrutnego, zazdrosnego uzurpatora, demiurga, który świata nie stworzył, jedynie się w nim zagościł i teraz łapczywie i niegodziwie spija pochwały niebiańskich zastępów. Anioł, Arkadiusz, decyduje się więc opuścić swojego protegowanego, by w paryskich zaułkach szukać sobie podobnych, którzy stopniowo zbierają siły, by uderzyć na niebiosa - a wśród nich są i tacy, którzy pamięcią sięgają owego pierwszego buntu, owej wojny sprzed początku czasu, gdy hufce Lucyfera ruszyły na umocnione szańce archanioła Michała i starły się wśród gwiazd, by ostatecznie ponieść sromotną klęskę. Sercem powieści jest właśnie ta opowieść z dawnych czasów, historia tego konfliktu i ukazanie Lucyfera nie jako wiodącego na pokuszenie potwora ciemności dybiącego na dusze, by je porwać na dno piekła na wieczne kaźnie, lecz przyjaciela ludzkości, który pod postacią Dionizosa wpajał prymitywnym ludziom sztukę i wiedzę - lecz oto zazdrosny Jahwe wydarł to wszystko przemocą i żelazem i zadusił bliskie naturze misteria na korzyść kościelnym hymnów ku swojej chwale - a Lucyfera-Szatana odsądził od czci i wiary jako swego pokonanego wroga: historię zapisał zwycięzca, więc podkolorował ją na swoją cześć. Zaś na tle tej tułaczki Arkadiusza widzimy przyziemne sprawy zwykłych mieszkańców ich problemy, utrapienia, oszustwa i krętactwa, zbrodnie i miłostki. Wszystko to sportretowane żywym stylem, pełnym drwiny, który po prostu aż chce się czytać. I zaprawdę wyśmienity powstał z tego obraz. Literackie ujęcie filozofii i wierzeń gnostyckich zachwyca swym czarem, czasem bawi i śmieszy, czasem wzrusza. Niewątpliwie jeszcze sięgnę po tego autora.

Mamy tu opis walecznych anarchistów (z dość wyraźną sympatią autora, który swych socjalistycznych poglądów nie próbuje specjalnie ukrywać), energię gorącokrwistych młodzian walczących w imieniu rewolucji z pieśnią na ustach, na pohybel tyranom. Przekonani o słuszności Sprawy, gorzejący duchem i sercem.

Genialnym posunięciem (zaprawdę, czapki z głów) było tu jednak...

Arsène Lupin, "dżentelmen włamywacz", postać zgoła już legendarna. Tak jak Anglicy szczycą się swoim Sherlockiem Holmesem, tak Francuzi, ich odwieczni rywale zza drugiej strony kanału, mają swojego Lupina. Mistrz intryg i podstępu, nieuchwytny i zręczny, a przy tym szarmancki elegant, inspirował pokolenia twórców. Najciekawszą (i najbardziej znaną) spuścizną jest bez wątpienia seria japońskich komiksów o przygodach jego wnuka, Lupina III, który doczekał się szeregu seriali i filmów pełnometrażowych, z czego jeden ("Zamek Cagliostro") wyreżyserował sam Hayao Miyazaki u progu kariery, jeszcze na lata przed założeniem legendarnego studia Ghibli. Jako że te seriale i filmy przysporzyły mi sporo frajdy, zapragnąłem sprawdzić jak też w istocie wygląda sam oryginał.

Lektura opowiadań, ponad wiek po opublikowaniu, okazała się dość zaskakująca. Z niemałym zdumieniem odnotowałem, że ów słynny Lupin okazał się w praktyce postacią... skrajnie antypatyczną. Listę grzechów rozpoczyna sama jego nadnaturalna doskonałość i perfekcyjność, świecącą wręcz po oczach, książkowy wręcz przykład postaci, którą autor tak obdarzył licznymi przymiotami, że aż zaczęła odrzucać. Lupin to Gary Stu większego kalibru nawet niż sam Holmes. Ale pomińmy to, bo można w końcu rzec, że to w końcu taka konwencja i tak miało być. Znacznie bardziej bolało to, że był z niego niezły kawał drania. Oto co mam napisane na drugiej stronie okładki: "okrada złych, nieuczciwych, bogatych, a broni słabych i pokrzywdzonych - karząca dłoń sprawiedliwości w jedwabnych rękawiczkach". Podobnież Ciocia Wikipedia: "Żył z kradzieży, ale jego ofiarami padali zawsze złoczyńcy. Działając poza prawem, wymierzał im sprawiedliwość." Fajnie... tyle że to kompletnie nie wynikało z samej lektury. I to już od pierwszego opowiadania: jakież to bowiem niegodziwości i nikczemności popełniła lady Jerland, że aż trzeba było ją pozbawić klejnotów...? Cóż w ogóle można o tej kobiecie powiedzieć, poza tym, że była bogata i znalazła się pechowo na jednym statku ze znanym rabusiem? Już o Rozainie nie wspomnę, również Bogu ducha winien... no tak, ale adorowali tę samą kobietę... A Devanne z ostatniego opowiadania w czym komukolwiek zawinił? Tyle się o nim dowiedzieliśmy, że zorganizował przyjecie dla gości. Nieboszczka hrabina d'Andillot z "Czarnej perły" nie została przedstawiona negatywnie, co nie przeszkodziło naszemu nieborakowi wybrać się po wspomniany klejnot. A popatrzmy chociażby na drugie opowiadanie, "Arsène Lupin w więzieniu" i opis obrabowanego właściciela: "W tej pradawnej siedzibie bohaterów i rabusiów mieszka teraz baron Nathan Cahorn, zwany Baronem Szatanem. Przezwisko to zyskał sobie kiedyś na giełdzie, dzięki której wzbogacił się zbyt szybko. Zrujnowani dziedzice Malaquis zmuszeni byli mu sprzedać rodzinne gniazdo swych przodków, by mieli z czego żyć." A to dobre, naprawdę. Co to w ogóle znaczy, że "wzbogacił się zbyt szybko"? Jakież to według autora ma być tempo wzbogacania się żeby można było właściciela nie uznać za podleca i szubrawca? A może każdy bogaty to automatycznie złoczyńca żerujący na każdym biednym?

Ale doprawdy, niech no nawet wspomniany baron będzie odpychającym nieczułym gburem, który agresywną grą na giełdzie puścił niejednego z torbami - co to za usprawiedliwienie do jego rabowania? I tu właśnie leży główny problem jaki mam z Lupinem - zakładając, że jest on faktycznie włamywaczem jak z przytoczonych wyżej opisów, to powinien on uderzać we wszelkiego rodzaju zbrodniarzy, morderców i niegodziwców, którzy na krwi niewinnych zbudowali swoje majątki, potęgę i władzę. Wtedy można się z bohaterem identyfikować, wtedy można mu kibicować - bo wszakże łamie prawo, ale w słusznym celu, w imię jednak sprawiedliwości. Działa poza prawem, bo owo prawo tak jest skonstruowane, że chroni tych, którzy na to nie zasługują, którzy zza jego osłony szyderczo szczerzą zęby w kierunku uciemiężonych. Dlatego też w takich historiach najczęściej złodziej dostaje jakiś kodeks postępowania, którego się trzyma, a który przeciwstawia sztucznym zasiekom z artykułów i paragrafów, a okradany zostaje demonizowany i przedstawiany jako antypatyczny nikczemnik. Każdy przyklaśnie próbie zagrania na nosie mordercom i zbrodniarzom. A Lupin...? On kradnie dla sportu od przypadkowo napotkanych dam na pokładzie statku i dla niego priorytetem jest wartość świecidełek. Osobę właściciela to on ma w poważaniu. Co za różnica, okradać bandytów czy spokojnych ludzi, którzy odziedziczyli klejnoty po przodkach? Liczy się żeby zdobyć dobre fanty z głośnym hukiem. No przykro mi, ale w rezultacie z miejsca obdarzyłem tytułowego awanturnika niechęcią - efekt odwrotny do zamierzonego...!

Żeby zaś postać bohatera jeszcze bardziej w moich oczach pogrążyć, to autor sprawił, że Lupin jest wyszukanie złośliwy, w szczególności wobec pokonanych oponentów, których wystrychnął na dudka. Nie wiedziałem, że charakterystyką dżentelmeństwa jest szyderstwo, ale co ja tam wiem. Lupinowi nie wystarcza nigdy sama satysfakcja z udanego skoku, przeciwnie, ma swój denerwujący nawyk popisywania się, stawania w blasku reflektorów i bezczelnego kpienia w żywe oczy z wszystkich tych, których oszukał i omamił. Musi mieć swojego herolda w postaci gazety, gdzie regularnie publikuje swoje wyczyny, musi kopać leżących jak im już na nosie zagra. Doskonale widać, że w zamierzeniu ma to dodać blasku jego awanturniczej postaci, tyle że przynosi to zgoła odmienny efekt. Przy całej swej maestrii nie jestem w stanie podziwiać tak narcystycznego zachowania. No antypatyczny wychodzi i tyle.

Już pomijając samego bohatera, najbardziej mi brakowało w tych opowiadaniach jakiejś innej jeszcze postaci. Doyle miał dobry pomysł, opisując przygody Holmesa przez pryzmat doktora Watsona, stanowi on bowiem swojego rodzaju bufor ułatwiający przyjmowanie kolejnych rewelacji wielkiego detektywa, jak i czasem jedyną osobą, z którą można się identyfikować, po tym jak doskonałe i magiczne wręcz przymioty Holmesa sprawiają, że odlatuje on jako bohater zbyt daleko. Poczciwy doktor, który jakoś super bystry nie jest, ale próbuje stanowi ożywczą przeciwwagę dla geniusza przyjaciela. Tymczasem Lupin nie ma nikogo. Niby jest, wzorem Doyle'a, jego kronikarz i jednocześnie narrator w opowiadaniach, ale jest tak bezbarwny, że trudno cokolwiek o nim powiedzieć (jak on w ogóle się nazywa...?). Ponadto nic on nie robi, a wszystkim zajmuje się Lupin osobiście lub z pomocą swojej "organizacji", czyli rzeszy zwolenników bez twarzy, imion, charakteru i osobowości. Nie ma żadnego partnera, żadnego bohatera, który mu asystuje w jego działaniach, żadnego wyróżniającego się pomocnika, poplecznika, asystenta, prawej ręki - nic. Tylko sam Lupin złota rączka oraz bezimienny legion pomagierów bezwolnie wykonujących każde zadanie mistrza niczym w jakiejś sekcie. Tym bardziej jest to bolesne, że we wspominanych komiksach i animacjach o przygodzie jego wnuka dużą rolę odgrywali towarzysze bohatera. Mieliśmy tam stoickiego samuraja, zrzędliwego rewolwerowca i femme fatale, którzy przez swoje interakcje ubarwiali całą historię, dodając do niej mnóstwo kolorytu i życia. Strasznie mi brakowało jakichś podobnych postaci w opowiadaniach, jakiejś przeciwwagi, która sprawiłaby, że Lupin nie tkwiłby samotnie na świeczniku, kogoś któremu mógłby się zwierzyć, z kim mógłby współpracować - bo o ile raźniej jest takie akcje prowadzić w zwartej grupie (pamiętacie film "Ocean's Eleven"...?)

Ganimard, oficer policji, to bodajże jedyna powracająca regularnie postać poza Lupiem, która dostała choć trochę czasu i osobowości. Niestety, niespecjalnie się sprawdza jako nemezis, ponieważ jest na to zbyt fajtłapowaty. Z całej tej serii awantur najbardziej szkoda mi było biednego inspektora, któremu nigdy nie pozwolono się wykazać i którego rola sprowadzała się do tego, aby Lupin miał kogo regularnie ośmieszać. Znów przykro wspomnieć znanego z mangi i animacji Zenigatę, który również będąc nieco fajtłapowatym, okazuje się jednak daleko bardziej sympatyczny. Co ciekawe, z braku sensownego przeciwnika, autor podebrał od wyspiarzy samego Sherlocka Holmesa - tyle tylko, że niespecjalnie aby oddać hołd jego postaci, lecz raczej żeby się popisać "a ja wymyśliłem jeszcze bardziej elo postać i co mi zrobisz". I gra sobie Lupin na nosie Holmesa, bo w końcu we francuskiej książce energiczny Francuz zawsze będzie górą nad flegmatycznym Anglikiem, o tak. W istocie jedynym celem tego połączenia zdaje się pokazanie, że jaki by detektyw nie był, bohater Leblanca jest bardziej.

Ogółem rozpisałem się, ale aż musiałem dać upust irytacji jaka się pojawia, gdy wyobrażenia i nadzieje zderzają się z rosnącym rozczarowaniem. Nie tak sobie wyobrażałem tę postać jak i jej literacki portret. To już serio wolę Holmesa, z wszystkimi jego słabościami. Zgroza.

Arsène Lupin, "dżentelmen włamywacz", postać zgoła już legendarna. Tak jak Anglicy szczycą się swoim Sherlockiem Holmesem, tak Francuzi, ich odwieczni rywale zza drugiej strony kanału, mają swojego Lupina. Mistrz intryg i podstępu, nieuchwytny i zręczny, a przy tym szarmancki elegant, inspirował pokolenia twórców. Najciekawszą (i najbardziej znaną) spuścizną jest bez...

Żywot świętego. Cóż przeciętny gorliwy katolik sobie wyobraża pod takim hasłem...? Niewątpliwie w głowie pojawia mu się obraz chodzącej doskonałości, natchnionej mocą Bożą i przepełnioną Duchem Świętym, nieomylnie kroczącą ścieżką wskazaną przez Boga. Zatopionej w ufności w swojej wierze nie ma w takiej głowie miejsca na wątpliwości bądź wahania. Jedną nogą nieomal stojąc już w niebie, z Bożą pomocą zdolni do czynienia cudów w imię Ojca, starczy że pomodlą się żarliwie - a żaru to akurat w ich duszach nie brakuje, buzuje wręcz w nich. O żadnych grzechach rzecz jasna nie może być mowy, a wszelkiego rodzaju pomioty czeluści piekielnych tylko bezradnie wyją, pozbawieni diabelskiej mocy wobec ich obecności.

Georges Bernanos, pisarz katolicki, poddaje ów dziecięco naiwny obraz próbie i w swojej powieści usiłuje odmalować własne wyobrażenie o wewnętrznych rozterkach człowieka naznaczonego osobiście przez Chrześcijańskiego Boga do czynienia dobra i szerzenia Jego misji na Ziemi. W jego obrazie człowiek, ciemny i słaby, musi walczyć w tytanicznych zmaganiach przeciwko panującemu w umyśle zamętowi wątpliwości i rozterek, gorących pytań kierowanych do milczącego Boga. Prawdziwa gorąca wiara to walka, to nieustanne stawianie czoła chaosowi myśl, pytań i przekonań, to wręcz popadanie w powolne szaleństwo, szaleństwo religijnego uniesienia. A jakby nie dość było własnych rozterek, to jest jeszcze sam spersonalizowany Szatan, który nie jest jedynie niemym podszeptem, głosikiem w głowie, zwodzącym na manowce, lecz osobiście idzie wypróbować bohatera. Jemu szkoda czasu by pracowicie harować nad przeciętnym człowiekiem, który i bez jego wysiłku ulega rozmaitym grzechom, ale świętych, o tych to on nienawidzi, na nich skupia swą uwagę i im wypowiada otwartą wojnę. Ów piekielny towarzysz zetrze się wprost z bohaterem w godzinei próby, a wówczas odepchnięty i tak nie da za wygraną i niezmordowanie będzie dalej podążał w cieniu strudzonego człowieka.

Ciekawym aspektem jest tu skupieniu się na słabości takiegoż świętego, na jego porażkach, a nie sukcesach. Wielka wiara księdza Donissana okupiona jest rozlicznym cierpieniem. Nawet zaś gdy nagrodzony zostanie szczególną łaską i zdolnością zaglądania w głąb dusz ludzkich (czym rzekomo dysponował jego odpowiednik jakim jest francuski święty Jan Maria Vianney, patron proboszczów), to nie wystarcza to, by uratować ludzi, nawet tu możliwe są do popełnienia błędy i niedopatrzenia, może człowiekowi zabrać sił i zdolności by wydobyć człowieka utopionego już po sam czub głowy w bagnie jego grzechów. Nad wszystkim zaś unosi się duch udręki i osamotnienia. W końcówce można wręcz doznać wrażenia, że ów słynny święty został u kresu swego żywota pokonany, ciało osłabło, duch się zachwiał, a Zły jak się czaił w pełni sił, tak dalej się czai - i szczerzy szyderczo zęby.

Technicznie rzecz biorąc mamy tu do czynienia z bogato zobrazowanym wewnętrznym tumultem psychicznym bohaterów, trawionych wątpliwościami. Należy pochwalić autora za jego umiejętności portretowania złożonej psychiki bohaterów, choć momentami narracja może się zdawać nieco trudna w czytaniu, a opisy nadto patetyczne. Jest tu też nieco mistyki, bo o ile samo spotkanie z Szatanem (swoją drogą, scena literacko przednia i mocno udana) można by jeszcze zrzucić na karb szaleństwa bohatera (sam bowiem bohater w pewnej chwili nie jest pewny, czy dowierza ciągle swoim zmysłom) to objawiania zaglądania w głąb duszy trudno racjonalnie wyjaśnić. A szkoda, bo jakby trzymać się uparcie realizmu i pozostawić miejsce na wątpliwości na ile te uniesienia religijne faktycznie wynika z obecności sił nadprzyrodzonych, a na ile mogą być po prostu oznaką obłędu, mogłaby z tego wyjść ciekawa próba pytania o istnienie Boga w ogóle; a tak mamy stanowisko zdecydowanie katolickie, w której moce nadprzyrodzone przyjmowane są jako dogmat.

Całość niestety słabnie w finale. O ile początek (historię Muszeczki) jak i samą młodość księdza Donissana czytało się z zainteresowaniem (z mocno trzymającą kulminacyjną sceną kuszenia na wiejskiej drodze), to ostatni rozdział o starości księdza już miałem ochotę kartkować. Tym niemniej - 7/10 na zachętę.

Żywot świętego. Cóż przeciętny gorliwy katolik sobie wyobraża pod takim hasłem...? Niewątpliwie w głowie pojawia mu się obraz chodzącej doskonałości, natchnionej mocą Bożą i przepełnioną Duchem Świętym, nieomylnie kroczącą ścieżką wskazaną przez Boga. Zatopionej w ufności w swojej wierze nie ma w takiej głowie miejsca na wątpliwości bądź wahania. Jedną nogą nieomal stojąc...

Z zasady nie wystawiam oceny gdy nie uda mi się ukończyć książki, tak też jest i w tym wypadku. Miałem bowiem dość po 10 stronach, a dobrnąwszy z trudem i mozołem do 1/4 odpadłem zupełnie i dałem sobie spokój, bo łapałem się, że nie bardzo pamiętam co właściwie przed chwilą przeczytałem - przyswajalność na poziomie zerowym. Wszystko jest utopione w ciągnącej się narracji i opisach naszpikowanych wymyślnymi wyobrażeniami. Smakuje ów styl jakby był przyozdabiany wręcz na siłę - te wszystkie stylistyczne środki też trzeba umieć stosować z wdziękiem i umiarem, bo w nadmiarze szkodzą niczym przesyt przypraw w zupie. Lektura nie dawała mi tu żadnej przyjemności, trzeba było się zmuszać, by się wgryzać w treść miast płynąć z prądem liter. Poprawna lektura wymagałaby żmudnego, skrupulatnego odzierania całej tej opisowej, lirycznej lepkości z wszystkich tych barokowych ozdobników, aż do gołej treści (której by to pewnie w efekcie niewiele zostało). Pobieżne przekartkowanie reszty tekstu pokazuje, że niewiele się dalej zmienia.

Niech świadectwem będzie to, że dałem sobie spokój mimo znikomej objętości dzieła. Toż to zaledwie 200 stron miniaturowego, kieszonkowego wręcz formatu - można by się zmusić, zagryźć zęby i ukończyć, przegryźć się i przedrzeć, jak to już czasem robiłem z niektórymi tragicznie słabymi knotami, by potem uczciwie zrugać i ocenić - nie mam jednak na to cienia ochoty, już się widzę oczyma wyobraźni jak zaczynam kartkować zamiast czytać. Szkoda czasu.

Autor był znanym poetą i to się w jego prozie daje odczuć w tym najgorszym znaczeniu. Pewno są ludzie, którzy lubują się we wczytywaniu w podobnego gatunku akapity i chłonięciu ich ulotnych wyobrażeń, zamiast jak ja, sunąć wzdłuż osi fabuły, podążając za właściwą historią, a nie tylko garścią efemerycznych obrazów - może i niech próbują. Jest to jak się zdaje ten właśnie gatunek ludzki, który lubuje się w kompletnie niestrawnych dla mnie Schulzu czy Kawabacie. Ja jednak skapitulowałem; wywieszam łopoczącą, białą flagę na ruinach porzuconego zamku.

Z zasady nie wystawiam oceny gdy nie uda mi się ukończyć książki, tak też jest i w tym wypadku. Miałem bowiem dość po 10 stronach, a dobrnąwszy z trudem i mozołem do 1/4 odpadłem zupełnie i dałem sobie spokój, bo łapałem się, że nie bardzo pamiętam co właściwie przed chwilą przeczytałem - przyswajalność na poziomie zerowym. Wszystko jest utopione w ciągnącej się narracji i...

Rozczarowanie, naprawdę mocne i bolesne. Raz, że autor jest laureatem literackiego Nobla, a to z czasów, gdy jeszcze to wyróżnienie cokolwiek znaczyło. Dwa, sam tytuł działa na wyobraźnię, podsuwając liczne, sugestywne obrazy mrocznych kazamatów i katakumb ukrytych gdzieś ponad powierzchnią Rzymu, pełnych skarbów i tajemnic; może tam kryją się odpowiedzi na najważniejsze pytania wiary, które papieże ukryli przed światem, pewni że ludzkość i Chrześcijanie nie są gotowi na tę niezwykłą wiedzę. Może więc książka zmierzy się z tymi tajemnicami religii i prawdy o Bogu, a może przeciwnie, zbada ludzką stronę kościoła i na powierzchnie wywlecze nagromadzone przez stulecia grzechy i zbrodnie, spiski i matactwa? To miano "powieść niepokojąca" zobowiązuje!

Tymczasem w praktyce nic tu nie ma, Watykanu jak na lekarstwo, nie mówiąc o samych ociekających wilgocią lochach, jest jedynie perfidny szwindel i wydzieranie klejnotów z rąk łatwowiernych idiotów. Niepokoju można było tu odczuć doprawdy skromne ilości. Wypatruje się tych masonów jak zbawienia, licząc, że może faktycznie wprowadzą w oczekiwany nastrój sekretów, tajnych organizacji z ich kolejnymi stopniami wtajemniczenia, rytuałami i obrzędami w tajnych wewnętrznych kręgach i nieznanych planach i celach, ale też ich praktycznie nie było. Zamiast tego mamy przede wszystkim średnio interesującego postrzeleńca i awanturnika Lafcadia. Całość czytało się raczej jak nieudolny kryminał, a nie powieść skłaniającą do myślenia i siejącą w sercach i umysłach jakieś wątpliwości bądź spostrzeżenia. Do tego jest to zbyt krótkie, by porządnie rozwinąć skrzydła i nasycić swoją treścią. Miałem nadzieję na dużo więcej.

Rozczarowanie, naprawdę mocne i bolesne. Raz, że autor jest laureatem literackiego Nobla, a to z czasów, gdy jeszcze to wyróżnienie cokolwiek znaczyło. Dwa, sam tytuł działa na wyobraźnię, podsuwając liczne, sugestywne obrazy mrocznych kazamatów i katakumb ukrytych gdzieś ponad powierzchnią Rzymu, pełnych skarbów i tajemnic; może tam kryją się odpowiedzi na najważniejsze...

Są książki, które już samym tytułem potrafią wywołać potężne emocje, tak jest i w tym przypadku, bo z czymże może się człowiekowi kojarzyć kłąb syczących, jadowitych gadów, splecionych w oślizgłych uściskach zimnych, łuskowatych cielsk, pełnych jadu cieknących z paszcz? Z niczym dobrym, to rzecz pewna. Już sama ta niespokojna wizja zachęca do sięgnięcia po tytuł i zapuszczenia się w to kłębowisko, pomiędzy żmije. I mogę z radością oznajmić, że powieść zdołała ów ciężar oczekiwań z nawiązką udźwignąć.

Tytułowe kłębowisko można pojmować dwojako. Z jednej strony jest to umysł narratora, starego nieszczęśnika, zatwardzonego latami konfliktu z rodziną. Z drugiej można tak i określić samą rodzinę, która również ani myśli dążyć do zgody i odpłaca się w tej wojnie jak tylko potrafi najgorzej. Ziarna konfliktu zasiane dawno temu rozkwitnęły bujnie, rozrosły się w przeciągu lat, tak że iście tytanicznym wysiłkiem byłaby próba jakakolwiek naprawy tychże stosunków. Pozostaje bohaterowi tylko dziennik, pisany wręcz dla zemsty, aby mieć gdzie wylać nagromadzoną latami gorycz i niechęć, coś czego sam nie potrafi pokonać, co zatruło mu życie i wznieciło chciwie podsycaną nienawiść i wrogość.

Zachwyt tu budzi przede wszystkim charakterystyka bohaterów, dokładność ich portretu, głębia psychologii. Jątrzące się myśli zatwardziałego w swym gniewie człowieka, które go pożerają swoją trucizną. Pojawia się również krytyka społeczna, chociażby fałszywej, świętoszkowatej religijności. Wszystko zaś podane w sposób uniwersalny i ponadczasowy, bo konflikty rodzinne, ciche dramaty niszczące ludzi we wnętrzach ich pustych domów, nie znikną raczej nigdy.

Dzieło zdecydowanie warte przeczytania.

Są książki, które już samym tytułem potrafią wywołać potężne emocje, tak jest i w tym przypadku, bo z czymże może się człowiekowi kojarzyć kłąb syczących, jadowitych gadów, splecionych w oślizgłych uściskach zimnych, łuskowatych cielsk, pełnych jadu cieknących z paszcz? Z niczym dobrym, to rzecz pewna. Już sama ta niespokojna wizja zachęca do sięgnięcia po tytuł i...

Tego typu literaturę nazywam na swój własny użytek "literaturą depresyjną", a innym przedstawicielem książki w podobnym nurcie jest na przykład "Żelazny Gustaw" Hansa Fallday. Gatunek ten charakteryzuje się wpędzaniem czytelnika w coraz to gorszy nastrój ukazując bez miłosierdzia bohaterów, których życie stacza się po równi pochyłej z każdą kolejną stroną, ku nieuniknionej zagładzie - znikąd nie ma ratunku, znikąd nadziei, a jeżeli dla odmiany zdarzy się coś dobrego, to pewno tylko dlatego, że za niedługo los uderzy podwójnie, wydzierając to wcześniej dał. I tutaj czuć od samego początku. Czegóż innego można się spodziewać, skoro otwiera powieść następujący cytat de Montherlanta "...to z powodu słów nie wyrzeczonych umarli są tak ciężcy w swoich trumnach". Prawda, że od razu wprowadza w odpowiedni grobowy nastrój i nie zapowiada wielu uciech i radości...?

I faktycznie, śledząc losy pary ubogich francuskich staruszków pod koniec drugiej wojny światowej od samego początku czujemy w powietrzu zapach ziemi ze świeżej mogiły, wiemy, że nie skończy się to dobrze, że oboje są u kresu wyboistej drogi, że czeka ich śmierć, bezsensowna i głupia, a cała ich praca, cały trud życia pójdzie na marne. Póki jednak choć resztka sił pozostała, oboje z determinacją pchają ów ciężki wózek, pchają ponad własne siły i zdrowie. Czeka ich ból, znój i udręczenie, kłótnie i choroby, zwątpienia i rozczarowania, wreszcie przyjdzie po prostu czekać na śmierć jak na wybawienie, bo ileż można cierpieć, ile znosić upokorzeń od losu i życia? Ciężar i nastrój powieści wręcz przygniata, dusi i zmusza wprost do niewesołych myśli na temat własnego końca, jak ów, gdy nadejdzie, będzie wyglądał, czy również będzie równie pełen zgryzoty, gdy ciało uwiędnie i siły opuszczą. I nawet wojny do tego nie trzeba, już dziś można bez problemu stwierdzić jak wielu ludzi mogłoby się utożsamić z losami bohaterów, jak wielu patrząc wstecz na swoje życie widzi tylko pasmo udręk i nie kończącą się pracę ponad siły, jak wielkim luksusem jest dar godziwego dogasania. Ciężka, mocna, wzbudzająca uczucia lektura.

Tego typu literaturę nazywam na swój własny użytek "literaturą depresyjną", a innym przedstawicielem książki w podobnym nurcie jest na przykład "Żelazny Gustaw" Hansa Fallday. Gatunek ten charakteryzuje się wpędzaniem czytelnika w coraz to gorszy nastrój ukazując bez miłosierdzia bohaterów, których życie stacza się po równi pochyłej z każdą kolejną stroną, ku nieuniknionej...

Jakbym pisać ksiąg nie umiał, a chciał osiągnąć szeroki sukces literacki, cóż bym począł? Oto prosty przepis: wpierw trzeba wybrać jakąś łzawą historię, coś co poruszy szeregi przeciętnych, zwykłych ludzi. Chore dziecko pasuje wprost idealnie: specjaliści od marketingu i propagandy wiedzą to już od dawna. Chce jakiś dziennikarz poruszyć serca czytelników? Starczą zdjęcia smutnych, młodych twarzyczek, cierpiących z różnorakich przyczyn. Łatwo zapadają w pamięć zdjęcia jak słynna dziewczynka poparzona napalmem, symbol brutalności w wojnie wietnamskiej (Phan Thị Kim Phúc), albo zdjęcie czarnego dziecka ze stojącym obok sępem, symbol afrykańskiego głodu. A jak ostatnio mieliśmy kryzys migracyjny to często w mediach szafowano zdjęciami biednym, umęczonych matek, dźwigających swoje pociechy, żeby to zachęcić ludzi do pomagania, przyjmowania i witania (że faktyczna demografia owych uchodźców nieco się różniła, to już nieco inna sprawa...). A zatem mamy dzieci, do tego dzieci chore, żeby to było wszystkim smutno. Ale nie byle jak chore, idziemy na całość i opiszemy oddział onkologii, pełen dzieci chorych na raka - w takiej okolicy nawet literacki analfabeta bez trudu skonstruuje chwytające za serce obrazy.

Mamy więc temat, co z warstwą techniczną? I tu nie problem: napiszmy to stylem prostym i ubogim, a potem powiedzmy, że tak miało być, bo tak naprawdę to wszystko przenośnia, przypowieść, powiastka filozoficzna, baśń wręcz. A tak w ogóle to słynny "Mały Książę" też jest taki, zatem w czym problem? Solidna narracja, liczne rozdziały, żywa ekspresywna proza są przecież zbędne.

Dodajmy punkt pierwszy i drugi, temat i technikę, po czym hit murowany.

Nie wiem czy tak było, może to wcale nie jest żerowanie na czytelniczej litości i empatii, szczególności kobiecej (bo epatowanie dziećmi na kobiety działa bardziej, instynkty macierzyńskie), a autor pisał wszystko w dobrzej wierze. Cały czas jednak miałem wrażenie, że to wszystko jest nieszczere, że mamy być smutni bo czytamy o smutnych rzeczach. A twierdzenie, że powieść nie musi być literacko i technicznie kunsztowna to dla mnie właśnie - wymówki. Z tego samego powodu nie cierpiałem "Małego księcia". Jestem zwolennikiem twardego, literackiego rzemiosła, uczciwego formowania światów opisami i akapitami, a nie że zarysujemy sytuację i jedziemy, bo skończyć po stu paru stronach. Przemawiają do mnie panoramiczne opisy i precyzja językowa, która garścią zdań i celnych, jaskrawych porównań potrafi zarysować żywy, ostry obraz. Coś takiego napisać o niebo trudniej, co czyni takie dzieło bardziej wartościowym. A tutaj tego nie ma, to jest poziom osiągalny i dla nastolatki. Ale że mamy umierające dzieci chore na raka to się wszyscy roztkliwiają, a książeczka idzie w bestsellery. I nieraz nie można nawet skrytykować, bo zaraz nadciąga gadanie, że człowiek jest nieczuły i nie widzi tego piękna.

Porównanie do "Małego księcia" zasadne. Saint-Exupéry'ego chyba wszyscy w szkole czytali, więc łatwo jest stwierdzić komu "Oskar i pani Róża" się spodoba. Jak ktoś lubił "Małego księcia", to spokojnie może tę opinię zignorować. Jak uważał - jak ja - że to był przereklamowany gniot, wówczas i to dzieło może sobie darować.

Jakbym pisać ksiąg nie umiał, a chciał osiągnąć szeroki sukces literacki, cóż bym począł? Oto prosty przepis: wpierw trzeba wybrać jakąś łzawą historię, coś co poruszy szeregi przeciętnych, zwykłych ludzi. Chore dziecko pasuje wprost idealnie: specjaliści od marketingu i propagandy wiedzą to już od dawna. Chce jakiś dziennikarz poruszyć serca czytelników? Starczą zdjęcia...

Jednym zdaniem: jest to "Jądro ciemności" Conrada, tylko zamiast Afryki mamy dżungle Borneo, a zamiast zła kolonializmu, zdehumanizowane okrucieństwo drugiej wojny światowej. Mamy tu samozwańczego króla, który przewodzi półdzikiemu plemieniu, które to się stało częścią jego życia, wszystko to jednak zmierza ku zagładzie, ponieważ nadchodzą Japończycy. Autor nigdzie nie ukrywa, że to wszystko źle się skończy, przeciwnie, ciągle to zapowiada (nawet i samym tytułem), więc im bardziej poznajemy i rozumiemy Learoyda tym boleśniej przychodzi nam przełknąć gdy już całe to wojenne okrucieństwo dojdzie i uderzy. Najstraszniejsze zaś się wydaje, że cała ta historia to w rzeczy samej jedynie mały skrawek wielkiej wojny, daleko na jej obrzeżach, a działania te i wszystkie tragedie jakie się z tym wiązały w dłuższym rozrachunku miały znikome znaczenie. Cały świat człowieka - w tym przypadku króla, Learoyda - może zostać unicestwiony niemalże przy okazji, w głupi i bezsensowny sposób, tak jak i głupia i bezsensowna jest sama wojna. Krótka, ale treściwa książka.

Jednym zdaniem: jest to "Jądro ciemności" Conrada, tylko zamiast Afryki mamy dżungle Borneo, a zamiast zła kolonializmu, zdehumanizowane okrucieństwo drugiej wojny światowej. Mamy tu samozwańczego króla, który przewodzi półdzikiemu plemieniu, które to się stało częścią jego życia, wszystko to jednak zmierza ku zagładzie, ponieważ nadchodzą Japończycy. Autor nigdzie nie...