Oprócz monografii naukowych (między innymi polski „Wilk” Henryka Okarmy) pozostałe „wilcze” pozycje to w zasadzie analizy międzygatunkowych relacji.

Curwood i London – klasyka z początku wieku

„Biały Kieł” Jacka Londona, „Szara Wilczyca” i „Bari, syn Szarej Wilczycy” Jamesa Olivera Curwooda trącą myszką, można im zarzucić przestarzałe podejście do dzikiej przyrody, epatowanie okrucieństwem uzasadnianym chęcią zysku (przecież występujący w powieściach traperzy zastawiali wnyki, skazując swoje ofiary na wielogodzinne męki, chcąc uzyskać ich skórę).

Z drugiej jednak strony świat ukazany w tych książkach jest surowy, bezwzględny i na swój sposób uczciwy. Obaj: London i Curwood opisali daleką amerykańską Północ; próbowali patrzeć na nią z wilczej perspektywy. Było to, rzecz jasna, niezwykle naiwne spojrzenie, mimo naiwności budzące jednak emocje i tęsknotę za dziką i nieokiełznaną naturą. Biały Kieł, Kazan, Szara Wilczyca, Bari. Już sam fakt upodmiotowienia ich, nadania im imion, był wyjściem poza stereotyp grupy szarych morderców zabijających ludzi i konie (pamiętacie uciekającą przed wilkami Baśkę Wołodyjowską u Sienkiewicza? Co prawda najpierw uciekała przed Azją Tuchajbejowiczem, ale wilki były zaraz potem). Żeby nie było tak do końca idealnie – Kazan, Biały Kieł, czy nawet Bari mają domieszkę krwi psów domowych
i to jej „dobroczynny” wpływ jest przez autorów podkreślany. I London, i Curwood w swoich książkach skupili się na konkretnych wilkach, ludzie są w wymienionych książkach na drugim planie.

Farley Mowat ghgh – w obronie wilków

„Nie taki straszny wilk” to historia rodzącej się miłości. Czy ta miłość do wilków zakończyła się zdradą? Młody biolog miał sprawdzić, czy właśnie wilki są przyczyną spadku liczebności jeleni w kanadyjskiej tundrze. Sprawdził, wnioski z jego obserwacji nie zgadzały się z tymi „z góry założonymi”... Sposoby dochodzenia do nich, obserwacje i życie wśród wilków opisane są genialnie, jak zwykle w przypadku tego autora, ze sporą dozą autoironicznego dystansu. Książka została napisana w latach pięćdziesiątych, wydana na początku sześćdziesiątych… Pewnie wyda się przestarzała, jeśli chodzi o sposób odbioru otaczającej bohatera Natury. Niejeden współczesny obserwator-amator, nie mówiąc już o fachowcach, zżyma się na liczne występujące w jej treści antropomorfizacje.

Niezależnie od dyskusji o wpływie opowieści Mowata na postrzeganie wilczych zwyczajów, jedno jest pewne. Książka buduje pozytywny obraz wilków – do dziś przecież postrzeganych często jako bezdusznych i bezwzględnych zabójców „wszystkiego, co się rusza”. U wielu autorów-zwolenników tej tezy jest to pewnie efekt klasycznej psychologicznej „projekcji”. Z drugiej strony, przykrawanie wilczego sposobu myślenia do ludzkich wzorców i graniczące z pewnością poczucie „zrozumienia” może zakończyć się tragedią… Może? Skończyło się tragedią, a jeden ze szwedzkich dziennikarzy dokładnie przeanalizował jej przyczyny.

Kolmarden. Zgubne skutki ludzkiej pychy

Lars Berge nie pisze tylko o wilkach. Jak wielu przed nim i po nim, pisze o ludziach. To ludzie ubrdali sobie, że wilki można „ułożyć”, to granicząca z głupotą pycha stała się przyczyną śmierci opiekunki, a także eutanazji wilków, które ją zabiły. „Dobry wilk. Tragedia w szwedzkim zoo” (tłumaczenie Irena Kowadło-Przedmojska) to także dosyć ostre rozprawienie się przez autora z wizją budowania w Ogrodzie Zoologicznym świata, w którym różne gatunki, włączając w to ludzi, żyją we wzajemnej harmonii. Utopia, kusząca wizją raju na ziemi. A może błąd wynikający znów – z antropomorfizacji wilczej logiki? Warto by tu zajrzeć do dzieł Michela de Montaigne, który o człowieku pisał tak:

Właściwie nic dodać, nic ująć. Ludzie mieli przekonać się do wilków, a wilki miały myśleć według ludzkich wzorców. Tymczasem ludzie z jednej strony łamali swoje procedury, z drugiej niszczyli te, które funkcjonowały w wilczych grupach, „odmierzali działy”. No i doprowadzili do tragedii.

„Mądrość wilków” (przekład Ewy Kochanowskiej). Canis lupus na piedestale

Biofilia, a może nawet kaninofilia (proszę wybaczyć neologizm ukuty na potrzeby tego tekstu) przebija z każdej prawie strony tej książki. To miód na uszy wielbicieli wilków (do których również autor tego tekstu się zalicza), jednak chwilami można odnieść wrażenie, że nad każdym szarym, futrzanym łbem dorysowywana jest aureola. Eli H. Radinger, a może jej wydawca, idzie nawet dalej, umieszczając na okładce słowa o „zwierzęciu, które jest najbardziej podobne do człowieka” (czyżby znów kłaniał się Montaigne?). Człowiek i wilk są gatunkami podobnymi, jako kręgowce i ssaki. Analizując rozgałęzienia ewolucyjnego kladogramu, znajdziemy w końcu moment, w którym linie przodków wilków i ludzi oddzieliły się od siebie. Natomiast co ma znaczyć: „najbardziej podobny do człowieka”? Nie jest to bynajmniej komplement. Podobnie, jak nie jest nim plautowskie: homo homini lupus est... Nieco afektowana narracja „Mądrości wilków” nie powinna przysłonić faktu, że autorka jest jedną z lepszych „wilczych” specjalistek na terenie Niemiec i że książkę tę wypełniają arcyciekawe obserwacje zachowań przedstawicieli tego gatunku. Niestety, przykrojone na ludzką miarę.

Niezwykle obiektywny Barry Lopez

„O wilkach i ludziach” to w zasadzie klasyk angielskojęzycznej „wilczej” literatury popularnonaukowej. Książka czekała ponad 40 lat na wydanie w polskim przekładzie (Jarosław Mikos), jej autor zmarł w styczniu 2021 roku, niemniej pozycja ta wydaje się być do dziś pozycją obowiązkową. Powinna także służyć za wzór pisania książek o innych niż ludzie gatunkach zwierząt. Barry Lopez napisał o wilkach, a wcześniej o nich słuchał, czytał opisujące je książki i artykuły i wreszcie starał się zrozumieć: wilki, ludzi i ich wzajemne niełatwe relacje. Trzeba zrozumieć, by próbować przekonać, nie można przekonywać, nie wysłuchując, co ma do powiedzenia druga strona. Może to czysto subiektywne wrażenie, ale „O wilkach i ludziach” autor pisał bardzo cierpliwie, pokornie podchodząc do tematu. Powstała książka, która przywróciła kontakt filozofii, nauk humanistycznych i przyrodniczych, a pomostem, który to połączenie umożliwił, był wilk.

Anna Maziuk o wilku i ludziach między Sanem, Bugiem a Odrą

„Instynkt” to książka, która pokazuje skomplikowane wilczo-ludzkie relacje w Polsce. Tu i teraz. W miejscach, które być może czytelnicy tekstu przemierzali z plecakiem lub za kierownicą samochodu. A może, co często trudno zaakceptować, w miejscach, w których czytający ten tekst mieszkają i pracują. Książka Anny Maziuk ukazuje każdy praktycznie z aspektów wilczo-ludzkich relacji w naszym kraju, przekłada na popularny język wiedzę naukowców badających populacje dzikich zwierząt i skomplikowaną siatkę ich powiązań; ukazuje przyczyny i skutki niezrozumiałej dla jednych, a przemożnej dla drugich chęci upolowania wilka. Wiedza na temat tego gatunku, mimo że o wiele bogatsza niż jeszcze trzydzieści czy czterdzieści lat temu, nadal jest fragmentaryczna. Niemniej, można te fragmenty wykorzystać dla ochrony wilków i dla budowania wilczo-ludzkiej koegzystencji, bo próba budowy wilczo-ludzkich relacji kończy się najczęściej tragedią.

Wilki i ludzie żyją w innych światach i inaczej te światy postrzegają. Od zaakceptowania tego faktu najlepiej zacząć, potem powinno być już łatwiej...