Majstersztyk. Pokryty nieco patyną, ale wciąż zapierający dech – przenikliwością autora oraz jego wisielczym, bardzo niepolskim, poczuciem humoru. Bo chociaż po 11 września „Tajnego agenta” zaczęto czytać i interpretować jako jedno z najważniejszych, a według niektórych najważniejsze, dzieło literackie traktujące o terroryzmie, to zdecydowane uproszczenie. Owszem, jest tu kilka akapitów wyjątkowo celnie trafiających w jego istotę oraz kilkanaście zdań doskonale charakteryzujących parających się nim ludzi, jednak sens tej powieści jest inny. Sens, a może sensy, bo „Tajnego agenta” można i powinno się czytać na kilka sposobów.
Jest powieść Conrada wyjątkowo mroczną wizją społeczeństwa – zbiorowości ludzi co najmniej ograniczonych, chciwych, pozbawionych kulturowych nabyć zwanych człowieczeństwem. I tu nie chodzi tylko o terrorystów. Pisarz brawurowo i bardzo niepoprawnie politycznie atakuje kobiecość, instytucję rodziny oraz małżeństwa. Robi to tak mocno, że dziś jego powieść zapewne byłaby zmieszana z błotem przez wszelkiego rodzaju ludzi „na czasie” i postępowych. Bardzo mocno dostaje się też mediom, służbom policyjnym i politykom. Aż dziw bierze, że w napisanym pośpiesznie, głownie dla kasy, ponad 100 lat temu, kawałku tak doskonale ukazane są mechanizmy kreujące rzeczywistość, jak dziś byśmy powiedzieli, polityczno-medialną – głupotę, egoizm, powierzchowność i „oszczędne gospodarowanie prawdą” dziennikarzy, stróżów porządku i rządzących. Dostaje się zresztą także terrorystą. Według Conrada to dość leniwi, ograniczeni, żyjący we własnym świecie ludzie, dla których głoszone ideały są kostiumem. Głównie chodzi im o pieniądze. Terroryści są u Conrada groteskowi. I tu dochodzimy do drugiego głównego tropu interpretacyjnego „Tajnego agenta”. Bo to nie tylko mroczna powieść społeczna, ale także – a może przede wszystkim – gryząca satyra społeczna. Wszystkie występujące tu postaci to grubo skreślone parodie – żony, ograniczonego umysłowo dziecka, tajnego agenta, anarchistów, policjantów i polityka. Są śmieszni i żałośni – w tym co i jak myślą oraz w tym co i jak robią. To istny „Gang Olsena”. Nawet przydarzające się mu tragedie mogą wywołać salwy śmiechu.
„Tajny agent” to powieść, która rozpoczęła też coś ważnego. Bez niej nie byłoby szpiegowskich rzeczy Grahama Greene’a i Johna le Carré. To Conrad podrzucił im ironiczny język i niektóre rozwiązania fabularne. Widać to zwłaszcza w ich „Naszym człowieku w Hawanie” (Greene) oraz „Naszym człowieku w Panamie” (le Carré). Byli/są pojętnymi uczniami. Ale Conrad był pierwszy i większy. Zresztą im jestem starszy i po kolejnej lekturze jego powieści, zastanawiam się, czy nie największy.

Majstersztyk. Pokryty nieco patyną, ale wciąż zapierający dech – przenikliwością autora oraz jego wisielczym, bardzo niepolskim, poczuciem humoru. Bo chociaż po 11 września „Tajnego agenta” zaczęto czytać i interpretować jako jedno z najważniejszych, a według niektórych najważniejsze, dzieło literackie traktujące o terroryzmie, to zdecydowane uproszczenie. Owszem, jest tu...