Trudno zdecydować, co jest bardziej szokujące: zbrodnie, których w czasie wojny dopuścił się Josef Mengele, czy fakt, że nigdy za nie nie odpowiedział. Zamiast tego dożył swoich dni w wyjątkowo gościnnej dla nazistów Ameryce Południowej, do końca wierząc, że służył słusznej sprawie. Być może to właśnie najciekawszy rozdział z życia tego zatwardziałego nazisty i wiecznego wygnańca, a na pewno takim się staje w ujęciu Oliviera Gueza. Wszystkie walory tej historii zostały w pełni wyeksponowane w jego powieści „Zniknięcie Josefa Mengele”.

Zanim ktokolwiek upomni się o Josefa Mengele i zacznie go szukać, ten już dawno opuści Europę i ułoży sobie życie w Ameryce Południowej. Gdy przychylność dyktatorskich rządów wreszcie się kończy, Mengele będzie już zdany wyłącznie na siebie i na coraz bardziej kurczący się krąg swoich popleczników. Kilkakrotnie będzie musiał zmieniać nazwisko, obywatelstwo i kraj zamieszkania. Wkrótce staje się cieniem samego siebie: „zaczyna się teraz schodzenie do piekieł doktora Mengele. Będzie się dręczył i błądził w ciemnościach nocy”. Właśnie tak przedstawia się fabuła „Zniknięcia Josefa Mengele”.

To nie wszystko, bo Olivier Guez umiejętnie łączy opis psychologiczny z realiami historycznymi. W efekcie dużo miejsca – przynajmniej na początku – poświęca polityce i międzynarodowym zależnościom, które przez długi czas sprzyjały nazistowskim oprawcom takim jak Mengele. Książka jednak stroni od taniej sensacji. Nie wspomina na przykład o rzekomym „wysypie” błękitnookich bliźniąt w rejonach, które zamieszkiwał Niemiec. Zresztą oddawanie się kontrowersyjnym eksperymentom medycznym i zwrócenie na siebie uwagi w ten sposób to ostatnia rzecz, jaką Mengele z książki chciałby robić.

Wart podkreślenia jest charakterystyczny styl, jakim operuje Guez. Wybrał on mianowicie rzeczowy i oszczędny sposób pisania, który wydaje się zarazem wymowny i mocny. Powieść praktycznie pozbawiona jest dialogów, za to jej krótkie rozdziały wypełniają detale historyczne, a częściej sam Mengele ze swoimi myślami i pokrętną logiką. Gdy w końcu pojawiają się migawki z jego przeszłości, konkretnie z Auschwitz, jest to zaledwie kilka scen, ale na tyle szokujących, by je dobrze zapamiętać.

„Zniknięcie Josefa Mengele” jest pozycją o tyle wyjątkową, że przedstawia wydarzenia z perspektywy samego zbrodniarza. Angażuje od pierwszych stron i konfrontuje z niewygodną prawdą, że sprawiedliwości wcale nie musi stać się zadość. W końcu jedyną karą, jaką poniósł Josef Mengele, było życie w wiecznym strachu i osamotnieniu – a więc i on poznał smak cierpienia. Tylko czy to wystarczająca kara? Z pewnością łatwiej jest odpowiedzieć na to pytanie po lekturze książki Gueza.

Anna Aniszczenko