Książka „Sen Alicji, czyli jak działa mózg” przy pierwszej, mało wnikliwej lekturze robi bardzo dobre wrażenie. Rozwiewa się ono jednak, gdy czytelnik, zwłaszcza znający temat, przeanalizuje kilka kwestii.

Zalety publikacji są oczywiste – jest ona jedną z pierwszych polskich książek popularnonaukowych dla dzieci o mózgu, poza tym oferuje bardzo obszerną treść, ma ciekawe ilustracje i została napisana z pewną dozą humoru przez niekwestionowany autorytet naukowy w tym temacie. Ogromne brawa również za próbę zmierzenia się z trudnym zadaniem, jakim jest wyjaśnienie skomplikowanego działania mózgu w prosty, zrozumiały dla dzieci sposób.

Minusów jest niestety więcej, a jednym z największych jest tłumaczenie trudnych kwestii za pomocą porównań, których dzieci mogą nie rozumieć (lub nie doświadczyć), np. fale radiowe tłumaczące działanie hormonów, lokata w banku jako rodzaj pamięci długotrwałej (pomijając nietrafioną analogię, to konia z rzędem temu dziecku, które zna się na lokatach). Ponadto autorzy używają branżowego określenia „amygdala” na ciało migdałowate, zaś zwrot „ciało migdałowate” nie pojawia się ani razu na kartach książki, choć w podręcznikach i literaturze (a także w szkole) dziecko nigdy nie zetknie się z terminem „amygdala”! W efekcie mały czytelnik nie będzie kojarzyć, że wzmiankowana amygdala to to samo, co ciało migdałowate! Skoro wspomniano o pominięciach – autor mógłby chociaż napomknąć o tym, z czego wynikają różne podziały mózgu (np. funkcje, budowa anatomiczna itd.). Nie znajdziemy o tym ani słowa. Warto byłoby także nadmienić cokolwiek o pofałdowaniu kory mózgowej oraz o istocie białej i szarej (oraz skąd się wzięło powiedzenie „ruszyć szarymi komórkami”), a także o tym, że mózg w większości składa się z wody (i stąd powiedzenie „robić komuś wodę z mózgu”).

Treść książki wprowadza czytelnika w błąd również zbytnimi uproszczeniami – zgodnie z nią procesy nieświadome to emocje, a świadome to tylko myślenie. A co ze wspomnieniami, traumami, automatyzmami i nawykami? Co z temperamentem? Osobowością? Dodatkowo tekst książki utrwala stereotypy płciowe związane z funkcjonowaniem mózgu męskiego i żeńskiego oraz zainteresowaniami – Alicja lubi się objadać ciastkami i innymi słodkościami, a potem martwi się, żeby nie utyć.

Inną kwestią dyskusyjną stanowi oprawa graficzna książki. Rysunki czasem rozmijają się z tym, co pisze autor, w sposób drastyczny, np. w tekście znajdziemy, że kiedyś uznawano śpiączkę za zgon, ale teraz się to już nie zdarza, a ilustrator straszy dzieci rysunkiem człowieka zakopanego żywcem. Oprócz tego autorzy wspominają, że mózgowi szkodzi alkohol, nikotyna i narkotyki, a ilustrator przedstawia alkohol, nikotynę i fast food. Twórca ilustracji włącza do opowieści portrety postaci, których nie ma w tekście (np. Picasso, Juliusz Słowacki), a czasem także cytaty z ich prac, podpisując ich często autografami (zazwyczaj nieczytelnymi) bez wyjaśnienia, kto to jest i dlaczego do niego nawiązuje. Szkoda, że skoro już włączono ich do książki, dziecko nie może poznać (choćby z dolnego przypisu) personaliów osoby i jej roli w omawianym temacie.

Inną istotną kwestią jest wiek czytelnika. Ilustracje oraz pewna infantylność w przedstawieniu Alicji wskazują wiek czytelnika na około 5 lat, natomiast ciężar treści i jej ilość na 8–13 lat.

Reasumując, należy stwierdzić, że książka broni się jako pierwsze dzieło z tej tematyki dla niezbyt wnikliwych (i mało wrażliwych na pewne ilustracje) czytelników. Mam nadzieję, że przy kolejnych wydaniach książki doczeka się ona pewnych zmian. Ciekawe jest także, jak we wspomnianych wyżej kwestiach wypadają kolejne tomy naukowe omawiające inne ważne dziedziny z Alicją w roli głównej, czyli sztuczną inteligencję, emocje czy układ pokarmowy. Mimo pewnego zawodu powyższą lekturą kolejne tomy przeczytam z przyjemnością.

Humorystycznym aspektem tej recenzji jest natomiast kwestia, czy mózg może wiarygodnie ocenić książkę o funkcjonowaniu mózgu. Jak wiadomo nie od dziś, wykorzystujemy tylko część potencjału naszego „centrum dowodzenia” i przedstawienie wyczerpująco wszystkich kwestii jego funkcjonowania jest niewykonalne, a nawet gdyby się udało – mało który mózg mógłby całościowo je zrozumieć. Niech to was jednak nie zniechęca, a wręcz przeciwnie – uczyni tę metalekturę jeszcze ciekawszą.

Jowita Marzec