… nie dość, że wysoki i przystojny, to jeszcze utalentowany. I szczęście mu sprzyja. Każdemu uczciwemu patriocie musi się to wydać podejrzane. Proszę Państwa, Janusz Głowacki w całej okazałości!

Stał się pisarz bohaterem nietypowej biografii autorstwa Elżbiety Baniewicz, uznanej krytyk teatralnej, autorki monografii m.in. Erwina Axera i Janusza Gajosa. Dlaczego nietypowej? Bo o życiu bohatera czytelnik „Dżanusa” dowie się naprawdę niewiele, a „dramatyczne przypadki” wspomniane w podtytule („Dramatyczne przypadki Janusza Głowackiego”) dotyczyć będą przede wszystkim samych dramatów Janusza Głowackiego, ich przygód międzynarodowych i krajowych.

Ale zanim autorka przejdzie do właściwego swego zadania, da czytelnikowi we wstępie skrót perspektywiczny wszystkich plotek i legendarnych opowieści o bohaterze po to, by zanęcić licznymi łatkami przyklejanymi Januszowi Głowackiemu (playboy, bon vivant, król nudyzmu itp.), a za chwilę stanowczo stwierdzić: to mnie nie interesuje. Sfera prywatna Janusza Głowackiego rzeczywiście całkowicie sytuuje się poza zainteresowaniami autorki, która wystarczającą ilość sensacji odnajduje w sferze recepcji twórczości, głównie dramatycznej, swego bohatera. Wiąże się to, przede wszystkim z tym, że Dżanus pozostaje jej zdaniem poza orbitą oficjalnej narodowej wizji literatury jako patetycznego towarzysza cierpiącego i misyjnie postrzeganego narodu. Z tak rozumianej roli literatury niejednokrotnie Elżbieta Baniewicz pokpiwa, pokazując, że nie mieści się jej bohater w świecie słabo odczytującym ironię. Krótki przegląd teorii dotyczących tej kategorii estetycznej dostaje czytelnik już we wstępie. Jest to potrzebne autorce, by właściwie interpretować pisarstwo JG, skierowane do inteligentów, świadomych swych ról w teatrze życia, a nadto obdarzonych poczuciem humoru.

Pierwsze rozdziały dają krótki rys kształtowania się osobowości młodego pisarza, który wykarmił się teatrem, literaturą i knajpianym (w kontrze do oficjalnego) nurtem życia. Kilka słów o rodzinie wystarczy, by dać mały cymesik – zakaz pochówku pisarza w rodzinnym grobowcu. Kto ciekawy dlaczego, niech… czyta Głowackiego. W twórczości odpowiedź.

Pierwsze szlify literackie JG to prace dziennikarskie, reportaże, które zaowocowały m.in. taką opinią o ich autorze: Jest Pan lizusem, karierowiczem bez zasad moralnych. Pana postać przypomina gibona w charakterystycznej pozie. Niemyje Pan nóg i innych części ciała. Niech się Pan nie obraża, że nazywam Pana po imieniu, tylko spojrzy na siebie krytycznie. Dalej były felietony, opowiadania, scenariusze filmowe (m.in. słynny „Rejs”). Popularne, bo autor miał niezwykłe wyczucie językowe, doskonale przenikał świat współczesny i go odtwarzał w literaturze.

Zasadniczą część książki stanowią jednak rozdziały poświęcone sztukom dramatycznym. Od debiutu „Cudzołóstwo ukarane”, przez m.in. „Kopciucha”, „Antygonę w Nowym Jorku” po „Czwartą siostrę”. Każdy rozdział zbudowany jest podobnie – rzetelna i wnikliwa interpretacja sztuk oraz ich recepcja w teatrach międzynarodowych (z reguły entuzjastyczna) i polskich (zdecydowanie mniej). Naczelną zasadą, o której wielokrotnie przypomina autorka, jest przekonanie JG, że świat jest gigantyczną biblioteką zapchaną mitami czy innymi archetypami, w których się można poprzeglądać. I popisać po drugiej stronie. Jak sama dodaje, często nielojalnie, ironicznie czy parodystycznie, by, mówiąc językiem Kotta, z pocierania tekstu o tekst wydobyć nową iskrę życia.

Jeden z ostatnich rozdziałów poświęcony jest tekstom prozatorskim, ale one wyraźnie mniej interesują Elżbietę Baniewicz. Wyraźnie wyjątkowości i geniuszu pisarza upatruje ona w jego dramatach. To one czynią go pisarzem uniwersalnym, tak świetnie czytanym w jego drugiej ojczyźnie – USA. Rozdział podsumowujący tę część twórczości pt. „Idiom teatralny Janusza Głowackiego” zbiera najważniejsze cechy języka teatralnego dramaturga. A skomplikowana ich recepcja na gruncie polskim jest wyraźnie powodem bardzo krytycznego osądu wobec współczesnej polskiej kultury teatralnej (choć i w ogóle kultury polskiej) wyłaniającej się z książki.

Biografia jest bogato ilustrowana. Bardzo dużo w niej zdjęć, reprodukcji afiszy z licznych międzynarodowych przedstawień. Jest spis poszczególnych realizacji teatralnych i krótkie kalendarium twórczej drogi Janusza Głowackiego. Są bardzo skrupulatne przypisy, ponieważ Elżbieta Baniewicz napisała swoją książkę wyraźnie nie w oparciu o rozmowę z pisarzem, ale na bazie tekstów krytycznych, recenzji i omówień sztuk JG. Korzystała także z jego autobiografii „Z głowy”.

Jeśli można by czegoś sobie życzyć w związku z tą książką jeszcze, to dodatkowego czasu, by od razu (ponownie lub zapewne niekiedy po raz pierwszy) przeczytać lub obejrzeć dramaty, o których tak żywo, swobodnie, z pewną dozą uszczypliwości wobec kulturowej kołtunerii, ale zawsze wnikliwie się w niej opowiada.

Miłośnikom dobrej literatury i teatru, a także mieszkańcom Mińska Mazowieckiego, w którym pisarz ma swoją Gwiazdę Literatury, polecam!

Justyna Radomińska