Świetna, hipnotyzująca, a pomimo naturalistycznej brutalności i organicznie przenikającej ją depresyjności, niepozbawiona zmysłowego i językowego uroku książka.
Śmiało można rzec: węgierski realizm krytyczny odpowiedzią uderzeniową na latynoamerykański nurt realizmu magicznego.
Albo: gorzkie „Trzynaście lat poniżenia” przeciwko naiwnym „Stu latom samotności”.
A trzynaście, co najistotniejsze w interpretacji, to liczba pierwsza.
Dzieli się tylko przez siebie i jeden.
Proza zdominowana przez kompulsywną narrację rozpaczy, gniewu i odrazy; wydobyta ze „ściśniętego gardła”.
Powieść, która „przekonanym” zostanie w pamięci na zawsze.
Przemoc, poniżenie, gorycz i łzy.
Oto główne drogowskazy ponurej rzeczywistości obezwładniającej bohaterów jedynej i, nie tylko dla „wrażliwców”, wyjątkowo wstrząsającej powieści Borbely’ego.
Koniec lat sześćdziesiątych na węgierskiej prowincji, którą obserwujemy oczami dorosłego, ponownie zamkniętego w świadomości kilkuletniego wrażliwego chłopca - członka rodziny wegetującej na marginesie wiejskiej społeczności.
Skrajna bieda, głód, wszechobecna przemoc.
Ojcowie piją i biją żony, dzieci, zwierzęta.
Żony biją dzieci i zwierzęta. Dzieci bija dzieci i zwierzęta. Wszyscy razem wzięci mordują te ostatnie, nie tylko by przetrwać. Relacje w gromadzie opierają się na imperatywie dominacji i przemocy kierowanej szczególnie przeciw „odmieńcom”.
Takim swojskim „obcym”.
Jakkolwiek paradoksalnie to brzmi, tak utrwalona patologiczna relacja wyznacza rytm życia „umysłowego” i „duchowego” gromady, której członkowie realizują spetryfikowany, przy tym jedyny znany i zrozumiały, paradygmat plemiennego atawizmu –organizowania wspólnoty przez wykluczenie demagogicznie wskazanych urojonych „wrogów”.
Jak w hymnie Węgier – „Dzieci Arpadów i Bendeguza plemię”. Ojca Atylli. Wodza Hunów.
Poniekąd wszyscy (oczywiście nie w tym samym stopniu - bez fałszywie narzucanej symetrii - podział na katów i ofiary jest w książce dość wyrażnie zarysowany, choć niejednoznaczny) są raczej ofiarami tradycji opartej na dziedziczeniu utrwalonego (nie tylko od czasów wspominanej w powieści dyktatury Horthy’ego) wzorca przemocy niż tej aktualnej, charakterystycznej dla komunistycznego społecznego eksperymentu spod znaku stalinowca -Rakosiego.
Ten niemal metafizyczny kult przemocy wpisuje się raczej w odwieczny ciąg opresji, na której w chwilowej zmienności form gruntuje się każda władza i każdy system .
Do tego dodać można niemoc i bezsilną rezygnację.
Głęboko zakorzenione (sic!) w „Wykorzenionych” poczucie deprywacji. Niższości pod każdym względem.
Zaciśnięte pięści, głos więznący w gardle, niemy krzyk pozbawionych nadziei i szansy na poprawę dojmująco upokarzającego losu.
I chociaż w wywiadzie dla nowojorskiego "Timesa" autor zarzekał się, że jego dzieciństwo było o niebo lepsze od przedstawionego w książce, trudno uciec przed wrażeniem, że narrator to porte-parole Borbely’ego.
Może trochę hiperbolizowany, „zagęszczony”, „zintensyfikowany”, ale wyrażny.
W „Wykorzenionych” autor ciekawie zogniskował perspektywę narracyjną. Nie trzeba długo przebijać się przez monologiczny gąszcz zdań, by skonstatować, że narrację stanowią wspomnienia dorosłego (aparatura leksykalno-pojęciowa wyklucza dziecko), który jednakże opowiada z perspektywy sześciolatka.
Ten sposób konstrukcji, owo zbliżenie perspektyw i płaszczyzn wypowiedzi, jasno podkreśla nie tylko biografizm, ale i ponadczasowość zdarzeń, uwydatnia powtórne, a może nawet ciągłe przezywanie dawnych traum; nieuleczalnych urazów; wspomnień, których nie można się wyzbyć; przeszłości, przed która nie można uciec; historii, która już na zawsze ukształtowała i nadal kształtuje swojego "nosiciela", stając się jednocześnie jego aktualnością i już na zawsze przyszłością.
Kotwicą, która przypomina o dawnym, ale wciąż pulsującym w świadomości upokorzeniu. Głodzie, przemocy, obezwładniającej samotności, lęku i wszechogarniającej brzydocie otaczającego świata.
Autor za wszelką cenę unika psychologizowania.
Jego postaci manifestują się w działaniu, ich portretowane nader często reakcje emocjonalne są zawsze reakcją na konkretny, sytuacyjny bodziec życiowy – kłótnię ojca i matki, ich poranną, nagle zdemaskowana kopulację, powrót pijanego z karczmy, przetarcie spodni, rozbicie jajka, stłuczenie talerza, wylanie wody, kopnięcie kota, ukręcenie łba gołębiowi, przebicie patykiem wzdętego psiego truchła, przetarcie spodni czy domowa "kradzież" pajdy ze smalcem stają się przyczynami kompulsywnych, agresywnych emocjonalnie reakcji wrażliwego, ogarniętego lękiem i gniewem chłopca, który nie jest w stanie poradzić sobie z gęstniejącym natłokiem przeżyć, wrażeń, w stworzonym mu uniwersum, w którym takie "drobiazgi" urastają do rangi dopominających się, z góry wiadomo jakich, reakcji – kolejnych krzyków, razów i łez.
Często rozpacz narratora przybiera rozmiary monstrualne, osiągające w pełni ontologiczny wymiar, porównywalne do tych rewelowanych przez antyczne tragedie.
Wtedy samotny i przerażony chłopiec ubrany w "dziewczyńskie łachy" po siostrze, wykpiwany i prześladowany modli się, by równie upokorzony, ale sponiewierany przez gromadę, złamany biedą, bezrobociem i „ludzkim gadaniem”ojciec zapił się wreszcie na śmierć i nigdy już nie wrócił z „korczmy”.
Po cichu prosi też, by histeryczna, wciąż niezadowolona i notorycznie wyolbrzymiająca epizody, które zawsze odreagowywała wybuchami przemocy matka, nareszcie spełniła swe notorycznie powtarzane grożby i nie tylko demonstracyjnie straszyła, ale ostatecznie wskoczyła do studni, odeszła,umarła i zakończyła bezsilną wegetację na tym łez padole.
Wtedy z siostra nie musieliby już w napięciu czuwać co noc i nasłuchiwać, czy to ojciec wraca, czy matka wychodzi. By cała ta cykliczna symfonia bezsilności i udręki życia, cyklicznie zbieranych razów i krzyków, już się skończyła.
Po często przerywanej "na ochłonięcie" lekturze książki Borbely'ego mam wrażenie, że to proza o wyłącznie zero-jedynkowej możliwości recepcji.
Jednych zachwyci i sponiewiera (albo w odwrotnej kolejności) innych sponiewiera i zrazi.
Wszechogarniającym pesymizmem, egzystencjalistycznym dydaktyzmem, naturalistyczną brutalnością i behawioralnym, biologicznym determinizmem losów.
Nie ma w niej też miejsca na czynnik wyższy: Boga, fatum, Fortunę i inne byty retoryczne uznawane za realne.
I to pomimo, że wiara i modlitwa towarzysza bohaterom w codziennej praktyce. Ale nawet ona jest powierzchownym i kompulsywnym odruchem buntu innowierców przeciw dyktatowi gromady.
Odium, które ciąży nad rodziną Bobonków, jest wyłącznie funkcją ludzkiego resentymentu, najprymitywniejszych, plemiennych jeszcze instynktów - głównie niemal zwierzęcej niechęci i nienawiści do „innego”, „obcego”.
Klasowo, rasowo, etnicznie, wyznaniowo, jak również, a może przede wszystkim ekonomicznie (bo przecież bogate jak na tamtejsze warunki i samodzielne w utrzymaniu wujostwo za nic sobie ma szykany, pogardliwe spojrzenia, wulgarne szepty, złośliwe krzyki i niewybredne komentarze okolicznych prymitywnych teeszetowców).
W powieści nieustannie przenikają się dwa wymiary: indywidualny – jednostkowego losu rodziny Bobonków, tytułowych „wykorzenionych” – Rusinów, Hucułów, Rumunów z domieszka krwi żydowskiej, (tu konkretna afiliacja schodzi na dalszy plan, ponieważ w książce wyrażnie stają się oni synekdochą – transfiguracją motywu „obcego”) których poprzednie pokolenia osiadły na Węgrzech, a pamięć o ich przodkach zatarły historia i nietrwałość pamięci oraz nienawistne „ludzkie gadanie”. Opluwani, wyszydzani, prześladowani i sekowani ze wspólnoty, nieustannie doświadczający wrogości i ostracyzmu za „winę” bycia tymi z zewnątrz stanowią egzemplifikację szerszego problemu: diagnozy patologicznego modelu rzeczywistości węgierskiej prowincji końca lat sześćdziesiątych –przaśnych, biednych i siermiężnych, porównywalnych do polskiej, gomułkowskiej „małej stabilizacji” i antysemickiej nagonki z 1968, która w środowisku wiejskim przybrała równie ohydną, wręcz odrażającą, wykrzywioną grymasem nienawiści gębę i depczące wszystko, „cuchnące wiecznym gnojem” buciory prymitywnego ćwoka z TeeSZet-u (węgierski PGR).
Bo książka Borbely’ego (prócz depresyjnego portretu indywidualnej to głównie oskarżenie pseudomoralności wiejskiej komuny zorganizowanej wg nowych wzorców walki klas pod dyktando i w tonie nakazów totalitarnej propagandy, w tamtym uniwersum głeboko wypaczonej, a niegdyś opiewanej „wieści gminnej”, która wbrew romantycznym mrzonkom Mickiewicza nie jest żadna „arką przymierza”, a właśnie narzędziem brutalnego, niestety również rytualnego wykluczenia „wykorzenionych” i „innych” nawet chcących zaakceptować „nowy porządek”, który jest w istocie zalegalizowanym barbarzyństwem.
„Nowe państwo”, „nowy porządek”, „kraj rad”, „dobra zmiana” – prób ukonstytuowania raju na ziemi ludzkość przeżyła już wiele. Ale kończyły się one zawsze tak samo.
Katastrofą.
To uniwersum, ten świat i okolic tworzy ludzi podobnych liczbom pierwszym. Podzielnych wyłącznie przez siebie i jeden (ta matematyczna metafora pojawia się w powieści nieustannie i, wg mnie, tworzy niesamowity, precyzyjny, obezwładniający wręcz efekt interpretacyjny). Skazanych na przymusową sztuczną i kompulsywnie odreagowywaną wybuchami psychozy koegzystencję samotników idealnych. Układ cierpiących atomów, niby obiegających z zewnątrz niewidoczne uporządkowane tradycją i powielane rytuałem orbity, ale tak naprawdę generujące królestwo społecznego przymusu i egzystencjalnego chaosu, entropii i nieprzewidywalnych, nieuchronnych zderzeń.
Borbely zdecydował opuścić tę orbitę 19 lutego 2014 roku ostatecznie przekonany, że kolaps tego świata (który najpierw ukształtował go kakofonią nieuleczalnych urazów i traum nie do przepracowania, a póżniej aktem barbarzyńskiej zbrodni odebrał matkę) jest nieunikniony.
Wiem to na pewno.
Też tam byłem.
Toutes proportions gardées.

Świetna, hipnotyzująca, a pomimo naturalistycznej brutalności i organicznie przenikającej ją depresyjności, niepozbawiona zmysłowego i językowego uroku książka.
Śmiało można rzec: węgierski realizm krytyczny odpowiedzią uderzeniową na latynoamerykański nurt realizmu magicznego.
Albo: gorzkie „Trzynaście lat poniżenia” przeciwko naiwnym „Stu latom samotności”.
A trzynaście,...