Okropnie jest tak być wyrzuconym. Przechodzi się przez długą noc duszy – pisze w 1971 r. w odpowiedzi na jeden z listów Artura Międzyrzeckiego Czesław Miłosz. Przebywa on już na emigracji od lat 50., w Stanach mieszka od 1960 r., a jego rozmówca przyjechał w 1970 r. na zaproszenie Uniwersytetu w Iowa na International Writing Program (Międzynarodowy Program Pisarski). Intensywnie korespondują ze sobą przez 4 lata pobytu państwa Międzyrzeckich w USA: Artura i Julii Hartwig, ale również przez następne, nawet gdy po śmierci Artura Międzyrzeckiego (1996 r.) pisze już tylko Julia Hartwig, choć sporadycznie, bo Czesław Miłosz mieszkać będzie już w Polsce (na stałe od 1993 r.).

Głównym bohaterem listów jest polski poeta, prozaik, tłumacz, krytyk literacki Artur Międzyrzecki. Pisze on do „niedźwiedzia” z Berkeley o perypetiach związanych z pobytem w Stanach, m.in. o trudnym oczekiwaniu na żonę i córkę, problemach finansowych, adaptacyjnych, niepewności bytowej. Z czasem, gdy rodzina się połączy, ton bywa i mniej pesymistyczny, zawsze jednak podszyty dylematami polskiego literata, dotyczącymi powrotu do komunistycznego kraju, powrotu właściwie oczywistego, choć niełatwego. Wynikają one z docierających cały czas wieści z kraju o kondycji środowiska politycznego i intelektualnego. Międzyrzecki wyjechał z Polski po objęciu go zakazem druku w związku z aktywnością Związku Literatów Polskich (był wiceprezesem) po zdjęciu z afisza przedstawienia Mickiewiczowskich „Dziadów”.

Przebywając w Stanach, poeta nieustająco komentuje polską rzeczywistość. To ona jest stałym punktem odniesienia wymienianych z Czesławem Miłoszem uwag. Nie są one jednak wyłącznie doraźne. Intelektualna siła rozmówców przenosi je także na poziom natury ogólniejszej – jest próbą określenia polskiej czy nawet szerzej: wschodniej (środkowowschodniej) formacji intelektualnej, tak mocno definiowanej przez historię.

Tom korespondencji poetów jest lekturą nie dla każdego. Wymaga podstawowego choćby obeznania ze światem literackim, inaczej może być po prostu nudny i nieczytelny. Przykładem choćby sprawa wydania pamiętników „Mój wiek” Aleksandra Wata, redagowanych przez Czesława Miłosza. A jednak, gdy wybiera się go świadomie, kategoria literackiej „nudy” jest poza nim. Oczywiste jest, że i ci zorientowani czytać ten dialog będą odmiennie. Przeciętnym czytelnikom, takim jak ja, niuanse są na pewno niedostępne. Nie wszystkie okoliczności poruszanych spraw są w pełni jasne. Jednak przecież dużo satysfakcji czerpie się z tomu rozmów dwu ważnych poetów, gdy zrozumiałe są wypowiadane przez nich sądy. Niekoniecznie trzeba się z nimi zgadzać, poeci są bardzo krytyczni, szczególnie Czesław Miłosz, jednak ma się świadomość (milczącego wprawdzie, ale jednak) współuczestniczenia w literackiej dyskusji. Wiem, że to określenie trochę na wyrost, ale przecież czy nie tego czasem szukamy? – zbliżenia do tych, których znamy z kart literatury, nieśmiałego przycupnięcia przy wspólnym stole, gdy rozmawiają?

Tom korespondencji Artura Międzyrzeckiego i Julii Hartwig z Czesławem Miłoszem z lat 1970-2004 to lektura przebogata. Podsuwa nazwiska, tytuły, problemy, które warto czasem rozważyć samodzielnie, ale i przy pomocy dzieł interlokutorów. To lektura wymagająca intelektualnego zaangażowania, ale przecież dużo oddająca temu, kto po nią świadomie sięgnie.

Zapraszam do literackiego spotkania via air mail.

Justyna Radomińska