Niemal 22 lata po zjednoczeniu Niemiec nie słabnie zainteresowanie historią podzielonego Berlina. Liczne publikacje koncentrują się jednak głównie na perspektywie Berlina Wschodniego, dzieje jego zachodniej części pozostają zaś w cieniu, a pamięć o nich zaciera się nawet w świadomości Niemców. Wspaniały esej Wilfrieda Rotta stanowi więc nie tylko ważny głos w ponownym odkrywaniu historii zachodniej części miasta, ale przede wszystkim próbę uchronienia jej przed całkowitym zapomnieniem.

Berlin Zachodni postrzegany często obok RFN i NRD jako trzecie Niemcy stanowił kuriozalny twór na mapie zimnowojennej Europy, tytułową Wyspę otoczoną przez komunistyczne morze bloku wschodniego, którą ZSRR traktowało początkowo jak swojego zakładnika i kartę przetargową w stosunkach z Zachodem. Po przetrwaniu blokady z lat 1948-1949 rozpoczął długą walkę nie tylko o swoje istnienie, ale przede wszystkim o jego sens. Ambicje kolejnych nadburmistrzów były naprawdę duże, Berlin Zachodni chciał demonstracyjnie i wbrew wszystkiemu przezwyciężyć skutki swojego niekorzystnego położenia i zdobyć uznanie na arenie międzynarodowej. Nie było to zadanie łatwe – ze zrujnowanego po wojnie miasta wycofało się wiele dużych zakładów, sytuacja ekonomiczna była fatalna, odcięty został również dostęp do wielu ważnych instytucji, które tak, jak Uniwersytet Humboldtów czy niezniszczone teatry przypadły podczas podziału stronie wschodniej.

Przez Niemców z RFN Berlin Zachodni postrzegany był jako worek bez dna. Nie mogąc utrzymać się samodzielnie, odradzał się, rozbudowywał i funkcjonował w zasadzie tylko dzięki niekończącym się subwencjom z Bonn. Dla ludzi z drugiej strony muru stanowił jednak ucieleśnienie marzeń o wolności i dobrobycie - nie tylko fascynującą, kolorową witrynę Zachodu, ale przede wszystkim jedyną i po 1961 roku niezwykle ryzykowną drogę ucieczki z NRD.

W swojej monografii Rott skupia się przede wszystkim na polityce, kreśli wyraziste sylwetki jej przedstawicieli nierozerwalnie związanych z historią miasta, uzupełniając je często o rewelacyjne anegdoty, jak chociażby ta o przytyku Willy'ego Brandta dotyczącym ignorancji Konrada Adenauera w kwestiach berlińskich. Obiektywnie relacjonuje zarówno fakty ogólnie znane – m.in. protesty studentów zapoczątkowane w 1968 r. czy działalność terrorystyczną Ruchu 2 Czerwca, jak i te o których mówiło się zdecydowanie mniej – związane z korupcją czy działalnością mafii budowlanej sięgającej najwyższych szczebli władzy.

„Wyspa” to również prawdziwa kopalnia wiedzy dla osób zainteresowanych życiem teatralnym Berlina czy jego architekturą. Sporo uwagi poświęcił też autor Filharmonikom Berlińskim pod batutą Herberta von Karajana czy początkom Berlinale. Szkoda jedynie, że tak niewiele mówi on o codziennym życiu zwyczajnych mieszkańców miasta.

Dziś, kiedy Berlin stał się jedną z najciekawszych europejskich stolic – kipi wielokulturowością, kwitnie w nim sztuka uliczna i kultura alternatywna we wszelkich przejawach, Rott podkreśla również jeszcze inny ważny aspekt Berlina Zachodniego. Ze względu na szczególne uwarunkowania przyciągał on nie tylko uciekinierów ze Wschodu, ale również młodych, zbuntowanych ludzi z RFN, którzy chcieli uniknąć obowiązkowej służby wojskowej. Nielegalne zajmowanie przez nich na przełomie lat 70 oraz 80 i zamienianie w squaty kamienic przeznaczonych do wyburzenia, klaustrofobiczna atmosfera zamurowanego miasta i bunt przeciwko politycznemu filcowi, w ogromnym stopniu przyczyniły się do wytworzenia specyficznego artystycznego mikroklimatu i tak typowych dla dzisiejszego Berlina środowisk alternatywnych. Skupionych wówczas głównie na Kreuzbergu, m.in. wokół kultowego już Klubu SO 36, który stał się prawdziwą mekką punków i przedstawicieli nurtu New Wave.

To właśnie Berlin Zachodni i spędzona w nim końcówka lat 70 zainspirowały Davida Bowiego, a Dworzec Zoo utonął w magicznych dźwiękach jego „Heroes”, to właśnie zachodnia część miasta odcisnęła swoje piętno na twórczości U2, co zaowocowało albumem „Achtung Baby” - najlepszym w historii zespołu, to wreszcie tu w 1984 r. Nick Cave założył grupę The Bad Seeds, a Wim Wenders spojrzał któregoś dnia w Niebo nad Berlinem i stwierdził, że to chyba jedyne miejsce, w którym anioły są Tak daleko, a zarazem tak blisko...

„Wyspa: dzieje Berlina Zachodniego 1948-1990” stanowi pierwsze na naszym rynku wydawniczym tak wyczerpujące kompendium historii Berlina Zachodniego. Napisane ciekawie, z pasją, co sprawia, że pomimo natłoku faktów, nazwisk i dat czyta się je bardzo dobrze. To z pewnością lektura obowiązkowa dla pasjonatów historii najnowszej, ale nie tylko. Warto pamiętać o dziwnym tworze, jakim był Berlin Zachodni, bo na jego historię natykamy się dziś w zjednoczonej już stolicy Niemiec niemal na każdym kroku. Choć jest ona na pierwszy rzut oka mniej uchwytna niż jej wschodni odpowiednik...

Kamila Duda

Wszystkie cytaty za: „Wyspa: dzieje Berlina Zachodniego 1948-1990”, Wilfried Rott, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.