Te duże książki, kiedy się je kończy, wywlekają z człowieka pół duszy... - napisała Ludmiła Ulicka do przyjaciółki, zbliżając się do końca powieści „Daniel Stein, tłumacz”. Podobnie rzecz ma się przecież z czytelnikiem. Czytanie dobrych powieści, takich, które rzeczywiście pomagają przyjrzeć się światu, jakim on jest, powoduje swego rodzaju oszołomienie. Lektura pozostaje w pamięci długo, znacznie dłużej niż trwa samo czytanie i prowokuje do pytań, na które pewnie i tak ostatecznie nie znajdzie się jasnych odpowiedzi. Tak dzieje się z „Danielem Steinem, tłumaczem”.

Powieść Ludmiły Ulickiej, współczesnej pisarki rosyjskiej, laureatki wielu prestiżowych nagród literackich, jest szczególna. Nie stanowi jednolitego ciągu narracyjnego, a utkana została z notatek dziennikowych, listów, pism urzędowych, zapisów nagranych rozmów. Najstarszy zapis pochodzi z 1946 roku, najnowszy z 2006. Bynajmniej jednak czas nie biegnie w tej powieści linearnie. Raz mamy notkę z roku 1986, a za chwilę z 1969. W przestrzeni również czytelnik porusza się musi swobodnie: Kraków, Hajfa, Wilno, Dubrawłag – Moskwa, Boston… Taka konstrukcja wymaga więc napiętej uwagi. Tym bardziej, że powieść przynosi historie kilkunastu ludzi o skomplikowanej biografii, tej zewnętrznej, wynikającej z czasu historycznego (II wojna światowa, czasy kształtowania się państwa Izrael) i narodowości bohaterów (żydowskiej, polskiej, niemieckiej, rosyjskiej), przede wszystkim jednak duchowej, wymagającej określenia własnej tożsamości narodowej, wyznaniowej i ideowej.

Ewa Manukian, Polka żydowskiego pochodzenia, urodzona w Rosji, obecnie mieszkająca w Stanach, musi określić swoje relacje z matką, żarliwą, bezkompromisową, samotną komunistką. Teresa Benda, siostra zakonna, doświadcza kryzysu powołania i próbuje odnaleźć właściwą drogę życiową, Herszon Szimes, Żyd rosyjskiego pochodzenia, dokonać musi rozrachunku, ile zyskał, a ile utracił w wymarzonym Izraelu...

Ich historie i wielu innych rozwijają się w czasie, splatają, ciążąc ku postaci Daniela Steina. Jednych (jak zagorzałą komunistkę w ciąży Ewę Kowacz czy małżeństwo lekarzy- intelektualistów Hantmanów) uratował z emskiego getta w 1942 roku, inni znają go już jako brata Daniela, budowniczego wspólnoty chrześcijańskiej w Izraelu (jak Hilda Engel, młoda Niemka, która powodowana poczuciem odpowiedzialności przyjechała do Izraela mu pomagać). Z ich wspomnień, opowieści, wtrąconych relacji ze spotkań czy bezpośrednich rozmów z bratem Danielem czytelnik musi złożyć sobie obraz człowieka, który próbował łączyć to, co zdaje nam się być ostatecznie rozdzielone: judaizm i chrześcijaństwo. To czytelnik musi odpowiedzieć sobie na pytanie, na ile jest to możliwe, czy się udało? Co jest klęską, a co nie? Czy Daniel Stein spełnił swoją rolę jako tłumacz? Bo przecież nie chodzi wyłącznie o epizod z biografii Daniela, gdy pracował w gestapo (tak!), ale o rolę, jaką pełnił w życiu wielu ludzi: pomagał porozumieć się z innymi, nie tylko w sytuacjach codziennych, ale i tych, które wynikają z wielkiej polityki czy różnic kulturowych.

Czytając powieść bez żadnych wcześniejszych przygotowań, cały czas zadawałam sobie pytanie – czy istniał ktoś taki jak Daniel Stein? Ile autentyzmu ma w sobie ta opowieść? Jeśli będziecie pytać podobnie, autorka ostatecznie udzieli odpowiedzi na to pytanie, wszak ona sama jest jedną z bohaterek powieści.

Bogata to książka. Dotyka tematów związanych z egzystencją rodziny, jej konfliktami i problemami (rodzin w powieści wiele, każda z innym układem relacji wewnętrznych), a także egzystencją obywatela w państwie (modele państwowości też różne: represyjna Rosja, przyjazne dla codziennej egzystencji USA, konfliktogenny i wymagający Izrael). Domaga się namysłu nad kondycją człowieka w świecie, który zmusza do ciągłego określania się, a jednocześnie z tej konieczności czyni źródło konfliktów, sprzeczności wewnętrznych, dramatów jednostkowych. Ogrom w powieści refleksji nad problemami narodowościowymi i wyznaniowymi, konfliktem interesów różnych nacji, wspólnot. Problemów wynikających z radykalizacji życia politycznego i wyznaniowego. I żadnych gotowych recept.

Polecam powieść Ludmiły Ulickiej, wydaną przez Świat Książki w serii Mistrzowie prozy. Nie jest to lektura na plażę, ale przecież nie wszyscy oczekujemy w wakacje tematów lekkich, łatwych i przyjemnych.

Justyna Radomińska