„Steampunk Bible” Jeffa Vandermeera stanowi doskonałe kompendium wiedzy na temat historii subgatunku, jego kształtu w wymiarze ideowym, estetycznym oraz kulturowym.

Jake von Slatt (inżynier-majsterkowicz, specjalizuje się w tworzeniu rzeczy w estetyce steampunka) ze Steampunk Workshop przedstawił kwintesencję owego gatunku w takim oto równaniu:

Steampunk = Mad scientist inventor [ invention (steam x airship or metal man / baroque stylings) x (pseudo) Victorian setting ] + progressive or reactionary politics x adventures plot

Jest to bardzo trafna, pełna definicja tego pojęcia, jeśli weźmiemy pod uwagę elementy inspirujące pierwszych twórców steampunka, a także rzeczy, które w późniejszych okresach wiodły prym w literaturze, komiksie oraz filmie.

Książka rozpoczyna się od zarysu historycznego, w którym czytelnik zapozna się z protoplastami idei oraz estetyki steampunkowej, tworzącymi na przełomie XIX i XX wieku, na długo przed ukuciem owego oficjalnego terminu. Steampunk czerpał swoje inspiracje głównie z prozy H.G. Wellsa oraz (przede wszystkim) Juliusza Verna (20 tys. mil podmorskiej żeglugi),a także (w mniejszym stopniu, głównie w kontrze do kontrowersyjnych idei tam przedstawionych, ale podtrzymując walory estetyczne) edisonad, czyli amerykańskich powieści wagonowych, w których szalony naukowiec za sprawą poczynienia nowych odkryć technologicznych decydował się na podróż na terra ignota, walcząc z ludźmi o obcym pochodzeniu etnicznym, zagarniając ich bogactwa naturalne (ku chwale cywilizacji białych i glorii Ameryki).

Wkład H.G. Wellsa polegał na sceptycyzmie wobec dokonań nowoczesnej technologii (głownie w późniejszych esejach, bo w SF przyświecał mu raczej romantyzm naukowy),jednak skupiał się on głównie na komentarzu społecznym (krytyka imperializmu, wojna klas). Z kolei Jules Verne interesował się rzetelnym opisem możliwych do wykonania technologii i sposobów jej użycia. Interesującym było porównanie spojrzenia obu pisarzy na literaturę SF (w książce przeczytamy wypowiedzi obu dżentelmenów o prozie swoich odpowiedników, zawsze pełne szacunku i admiracji, ale wyraźnie nakreślając różnice w ich podejściach),które można idealnie podsumować poniższym zdaniem:

„Wells was interested in creating suspension of disbelief, not highly detailed realism (Verne)” (s. 37)

Miłym smaczkiem jest także fragment poświęcony Edgarowi Alanowi Poe, który (jeśli wierzyć Vandermeerowi) zrewolucjonizował podejście do fikcji literackiej, odżegnując się od popularnej wówczas formy opowiadania historii: „dream story”, skupiając się na wytworzeniu pozorów autentyczności i prawdopodobieństwa.

W latach 80. XX wieku K.W. Jeter użył po raz pierwszy terminu „steampunk”, nadając niezorganizowanemu jeszcze ruchowi nazwę, jednocześnie tworząc razem z grupką swoich przyjaciół (Jamesem Blaylockiem i Timem Powersem) opowieści rozrywkowe osadzone w alternatywnej wiktoriańskiej Anglii, gdzie rozwój technologii przebiegał w odrobinę szybszy i odmienny sposób. Ich główną inspiracją było zamiłowanie wobec wiktoriańskiej estetyki będący połączeniem mechanistycznej precyzji (dźwignie, zębatki, kurki) i walorów artystycznych. Współczesny steampunk stoi w kontrze wobec konsumpcjonizmu i produkcji masowej, która pozbawiła wytwarzanych rzeczy tego pozautylitarnego, indywidualnego charakteru. Tym wyraża się obecnie „punk” – bunt wobec nijakości. W przeszłości natomiast „punkiem” była niepewność (anxiety) oraz sprzeciw wobec niezrównoważonego, bezpardonowego imperializmowi i industrializacji. (mimo, iż to pojęcie jeszcze wtedy naprawdę nie istniało. Później natomiast – po latach 80 – kilkukrotnie wracano jeszcze do tej interpretacji gatunku)

W dalszej części książki poznajemy również mnóstwo informacji na temat współczesnego steampunka i jego funkcji tworzenia historii, tożsamości oraz jako narzędzie ekspresji.

Steampunk jako jeden z niewielu istnieje całkowicie odrębnie od swoich literackich czy filmowych odpowiedników. Twórcy i artyści z całego świata tworzą fizycznie istniejące dzieła w estetyce steampunkowej (polecam wygooglować Forevertron Park, Raygun Gothic Rocketship czy Steampunk Workshop). Część z dzieł ma charakter wyłącznie artystyczny, część próbuje tworzyć rzeczy zarówno użyteczne, jak i estetycznie ciekawe, nawiązując do retro futurystycznego charakteru subgatunku. Ludzie wkładają masę zaangażowania i miłości w tworzenie rzeczy dla samego aktu tworzenia, dla pobudzania wyobraźni, dla nostalgii, sentymentalizmu wobec „past that never was”. Podejście DIY (do-it-yourself) jest dominującą cechą steampunkowej persony – chęci tworzenia rzeczy o indywidualnym charakterze, mającej przetrwać pokolenia. Istnieje również cały podgatunek steampunka poświęcony łączeniu aspektów naturalistycznych i mechanicznych (mechaniczne zwierzęta). Przeczytamy również o jednej z największych wystaw Brytyjskiego Muzeum Nauki, która była poświęcona właśnie steampunkowi. Będziemy mogli także stworzyć własne, dekorowane, custom-made metalowe wieczka metodą wytrawiania (akwaforty),używając do tego soli kuchennej, paru miedzianych drucików i prądu.

Steampunk to także lifestyle – rodzaj mody, którą z powodzeniem można zaanektować do naszego codziennego życia, jeśli ktoś ma ochotę wyróżnić się od zunifikowanej, casualowej mody T-shirtów i jeansów. W książce znajdzie wiele pięknych zdjęć najróżniejszych, oryginalnych kreacji wykorzystujących stare pozłacone łyżeczki, miedziane guziki czy metalowe łańcuszki, a także oczywiście różne naturalne materiały . Steampunk to także muzyka. Znajdziemy tutaj mnóstwo zespołów inspirujących się (zarówno swoim image, jak i muzycznie – w tekstach i warstwie instrumentalnej) steampunkiem, stanowiących doskonały podkład pod lekturę – polecam ogromnie „The Dolls of New Albion, A Steampunk Opera” na youtube.

Steampunk jest najbardziej popularny przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych i Anglii i to właśnie tam organizuje się najwięcej konwentów poświęconych temu subgatunkowi. Jak wygląda taki konwent, co robią na nim ludzie? Szczerze mówiąc nie spodziewałem się, że to może być coś tak ciekawego, świetnie mi się czytało ten fragment książki, aż chce się wziąć udział w czymś takim! Polecam sobie wygooglować (sporty wiktoriańskie, popołudniowe herbatki, pokazy mody, bale, wystawy artystyczne i pokazy techniczne – ale jest tego wiele więcej).

Książka kończy się (i trochę prześlizguje) po filmie oraz japońskiej animacji, a także rysuje potencjalną przyszłość steampunka (inkluzyjność motywów oraz inkorporowanie coraz to nowszych technologii w wiktoriański stelaż, m.in. energię odnawialną - solarpunk). Jest tu jednak sporo ciekawych polecajek, które zdążyłem już sobie przyswoić (jedną z nich jest krótki film animowane na youtube „The Mysterius Geographic Explorations of Jasper Morello’, w 240 pikselach, bo tak wyglądał youtube 10 lat temu J Idealny przykład tego, czym jest steampunk jako forma artystyczna nawiązująca do korzeni). Warto także pamiętać, że wraz z nadejście Internetu steampunk uległ znacznej popularyzacji, czerpiąc i mieszając ze sobą nowe motywy i inspiracje z krajów nie-anglojęzycznych (w książce poświęcono całkiem sporo miejsca fascynacji steampunkiem w krajach orientalnego wschodu czy Brazylii).

W książce wypowiada się mnóstwo osób tworzących w tym nurcie i dla każdego steampunk jest czymś innym, każdego przyciąga do niego coś innego, dla każdego znaczy coś innego. I to jest piękne, że ci wszyscy ludzie znaleźli wspólną płaszczyznę do tego, aby móc czerpać radość z tej specyficznej formy fantastyki naukowej. W steampunku jest miejsca na idee, ale jest też sporo miejsca na czysty eskapizm i nie należy tej roli umniejszać, ponieważ jest ona równie ważna tak długo, jak rynek dalej dostarczać nam będzie intelektualnej strawy. Świetne felietony/wywiady autorstwa Bruce’a Sterlinga, Catherynne M. Valente czy zamykający tekst Jake’a von Slatt stanowią wartość dodaną dla tego świetnego kompendium wiedzy o subgatunku. Ciekawostka: Sterling cytuje Czesława Miłosza.

Wspaniała pozycja na prezent (krótko o jedynej wadzie: układ tekstu i fotografii bywa irytujący, gdy kontynuacja tekstu bywa czasami 6 stron dalej, bo wklejony zostaje jakiś wywiad na temat poboczny czy zdjęcia na całą stronę, jednak nie przeszkadza to aż tak bardzo, kolejność czytania jest przecież dowolna) dla kogoś z zacięciem do majsterkowania, fana science fiction czy miłośnika historii XIX wieku, który chciałby wyciągnąć z tego wieku to, co najlepsze i na fali nostalgii oraz romantyzmu wobec estetyki zanurzyć się na powrót w świat wielkich odkryć, postępu technicznego, indywidualnego stylu i poszerzyć swój zasób wiedzy na aspekty kultury będące tak angażujące, że wytworzyło się wokół niej małe, ale prężnie, działające z pasją community. Kto wie, może książka przybliży Cię do bycia steampunkiem lub delikatnie skieruje w stronę wyznawanych przez nich wartości, może zainspiruje Cię do samodzielnego działania i tworzenia oryginalnych, pięknych rzeczy? Z pewnością jednak, cokolwiek by nie mówić, książka inspiruje do eksploracji tych obszarów steampunka, które dla laika będą ukryte, a które mogą okazać się dla nas kształtujące lub po prostu ekscytujące. Ja się dowiedziałem naprawdę sporo – przede wszystkim, że steampunk to rodzaj sztuki multimedialnej, daleko wykraczającej poza literaturę i film – to realna pasja, pozostawiająca po sobie fizyczne artefakty swojego istnienia.

„Steampunk Bible” Jeffa Vandermeera stanowi doskonałe kompendium wiedzy na temat historii subgatunku, jego kształtu w wymiarze ideowym, estetycznym oraz kulturowym.

Jake von Slatt (inżynier-majsterkowicz, specjalizuje się w tworzeniu rzeczy w estetyce steampunka) ze Steampunk Workshop przedstawił kwintesencję owego gatunku w takim oto równaniu:

Steampunk = Mad scientist...