Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Szkoła za czasów PRL-U chętnie wykorzystywała "Szkice spod Monte Cassino" w celach propagandowych, aby pokazać bohaterstwo polskiego żołnierza w walce z faszyzmem i jego gotowość do umierania za "wolność waszą i naszą". Co spowodowało, że przez lata, na mojej prywatnej czarnej liście, widniało nazwisko Melchiora Wańkowicza (wyjątkiem były, przeczytane z obowiązku, fragmenty "Tędy i owędy" oraz "Ziela na kraterze"). Ale ostatnio, na półce bookcrossingowej, mrugnęła do mnie zalotnie, porządnie wydana książka pod tytułem: "Kundlizm", tegoż autora. Tytuł był bardzo prowokujący, pomyślałam, więc że może warto wyjść poza zadawnione urazy i uprzedzenia. Przeczytałam i ... przepraszam Cię, Mistrzu Wańkowiczu, za moją wieloletnią ignorancję. Wyraz "kundlizm" wymyślił przed wojną Karol Irzykowski na określenie cech polskiego życia kulturalnego, które oskarżał o wtórność i bylejakość. Termin wykorzystał, rozpropagował i zmienił jego znaczenie Wańkowicz. Termin i znaczenie, zaproponowane przez Wańkowicza, zyskały powszechną akceptację i znalazły się w "Słowniku Języka Polskiego", Wikipedii oraz w wielu innych publikacjach. Kundlizm jest przeciwieństwem szlachetności, zaprzeczeniem szczerości, autentyzmu, bezinteresowności. Występuje tam, gdzie osiąga się korzyści kosztem innych. Skundleniu zawsze towarzyszy utrata godności osobistej, wiarygodności i zaufania. Książka Wańkowicza zawiera 4 felietony powstałe po wojnie na emigracji. Była dedykowana rodakom żyjącym za granicą. Felietony, w lekkiej formie, zawierają historyczno-socjologiczną analizę narodowej mentalności Polaków. Echa tych rozważań pojawiły się, w ważnej dla mnie, książce Zajdlera: "Prześniona rewolucja". Felietony Wańkowicza napisane w lekko żartobliwym i sarkastycznym tonie są bezlitosne w ocenie mentalności rodaków. Ich przekaz można w dużym skrócie streścić następująco: W chwilach szczególnej mobilizacji narodu, gdy trzeba bronić niepodległości, walczyć z wrogiem, kundlizm polski zanika. Zacierają się animozje i podziały, ale tylko do chwili, kiedy sytuacja się stabilizuje i Polacy muszą sami decydować o swoim losie. Wtedy budzi się kundlizm i z narodowych kurahanów wyłaniają się demony. Zaczyna się bezpardonowa wojna polsko - polska. Czytałam to wszystko, najpierw z rozbawieniem, delektując się ciętymi ripostami autora i jego sarkastycznym tonem. Rozbawienie jednak dość szybko ustąpiło smutnej refleksji, że od powstania tych felietonów, minęły dziesięciolecia, a my nadal tacy sami. Wańkowicz bezlitośnie rozprawia się z pozerstwem i megalomanią szlachty, która: "wytworzyła w wybijającym się Polaku światopogląd, że jego powodzenie nie polega na pracy, a na czepianiu się skrawka jakiegoś przywileju". Dla szlachty bardzo przydatni okazali się Żydzi, "których można było krócej trzymać, niż (nieliczne rodzime) mieszczaństwo i którzy więcej, niż polskie mieszczaństwo, nadawali się do spółki eksploatującej chłopów. W ten sposób w Polsce powstały dwa niby narody - szlachecki i chłopski, a między nimi (tkwiła) ściana żydowska". No i proszę: mamy tutaj analizę, która wskazuje, skąd wywodziły się początki polskiego antysemityzmu. Wańkowicz wskazuje na szlachtę, która instrumentalnie traktuje Żydów, jako "partnerów" przy wykorzystywaniu chłopów. Jednak autor felietonów przemilczał fakt, że wyjątkowo aktywny w propagowaniu antysemityzmu był też polski kościół. Do kundlizmu tworzonego przez szlachtę wiele "bogactwa" dodała kultura poszlachecka, czyli inteligencja oraz urzędnicy, którzy wywodzili się ze wsi i niespodziewanie po 1918 roku, uzyskali możliwość przyspieszonego awansu społecznego w miastach i administracji niepodległej Polski. Oni wzbogacili kundlizm o: bezinteresowną zawiść, brak szacunku do drugiego człowieka, korupcję, kult niekompetencji, kliki, kolekcjonowanie przywilejów, podział na tych lepszych (potomków szlachty) i gorszych (chłopskich dorobkiewiczów). Wańkowicz poddaje też krytyce postawę polskich mężczyzn wobec kobiet, którą określa jako udawaną rycerskość i hodowlę aniołów. Od kobiet nie oczekuje się, aby były mądre, zarabiały, miały imponującą osobowość, własne zdanie. Mają być kokietkami, flirtować. Żaden "kochający" mąż, nie strawi faktu, że żona jest od niego mądrzejsza. W ten sposób kreuje się model kobiety, która jest strażniczką domowego ogniska i nie powinna mieć żadnych ambicji zawodowych oraz intelektualnych. Tak o tym zjawisku pisze autor: "Będziesz maleńka! To kategoryczne diminutivum męskie zagradzało drogę do wszystkiego kobiecie". "[...] działał tu jeszcze jeden czynnik wpychajacy kobietę w anielstwo. Nie tylko tęsknota zdeklasowanego mężczyzny do umarłego stylu życia, ale i zawiść polska, powstała na gruncie biedy materialnej. Kobieta stająca w rzędzie walczących o chleb, [...] była przedmiotem ataków, przekąsów, prześmiewek [...]. Im mniej był zdolny mężczyzna do walki o życie, tym jego poglądy były bardziej antyfeministyczne. A pokrywało się to załganym frazesem o kapłance domowego ogniska, o różach ścielonych pod nogi - byle tylko aniołowi nie pozwolić przedzierzgnąć się w człowieka i stanąć na rynku pracy". W felietonach Wańkowicza pojawią się liczne odwołania do faktów historycznych i literatury, co świadczy o erudycji ich autora. Szczególnie ciekawa jest jego interpretacja zachowania Wokulskiego i Izabeli Łęckiej w "Lalce" Bolesława Prusa. Zupełnie inna, niż ta obowiązująca w szkole. Przyznam, że byłam mocno zaskoczona, ale dałam się przekonać, gdyż argumenty, które przedstawił Wańkowicz, były bardzo sensowne. Na koniec zacytuję jeszcze raz słowa autora felietonów: "Literatura tropiąca kundlizm [...] powinna uprzedzać, że pojawia się on w chwilach kryzysów, jeszcze prędzej, niż znika w czasie walki.[...] Kundle będą krzyczeć, że niepatriotycznie jest grzebać w wadach narodowych, dawać wrogom broń w rękę i teraz nie chwila ... . Nie pamiętam takiego momentu, żeby kundle uważały, że chwila pozwala mówić prawdę.[...]. Kochani przygotujcie się na kundlizm, żebyście nie opuścili rąk". Czy Wańkowicz miał szklaną kulę, w której zobaczył nas w Anno Domini 2023? Gorzka to konkluzja, smutno przyznać, że Polak przed szkodą i po szkodzie zupełnie nie poddaje się prawom ewolucji.