9 marca obchodzimy akurat 25. rocznicę śmierci Charlesa Bukowskiego, amerykańskiego pisarza, którego jakże swojskie nazwisko okazuje się jednak mylące, pochodził on bowiem z Niemiec, no ale nie bądźmy małostkowi. Poeta, powieściopisarz i nowelista, pamiętany jest przede wszystkim za sprawą charakterystycznej poetyki – acz „poetyka” to akurat dość problematyczny termin, jako że twórczość pana Charlesa stoi w sprzeczności z obiegowymi skojarzeniami z poetycznością. Pisał dosadnie, kolokwialnie, często wprost wulgarnie, o zwykłym życiu, ze szczególnym naciskiem na alkohol i seks. I to ten ostatni aspekt – erotyka – kojarzony jest z Bukowskim chyba najszerzej, bo przed nim mało kto pisał o fizycznej miłości w sposób tak dosadny, ostry i, bądźmy szczerzy, zwykle niezbyt powabny.

Ciekaw jestem, co powiedziałby Bukowski dziś, gdyby zmaterializował się w naszym świecie i poczytał zalegające na księgarnianych półkach powieści z nurtu „post-greyowskiego”. Pewnie by zmarkotniał, bo to, co za jego czasów śmiałe i oburzające, dziś stanowi standard: powiastki de facto pornograficzne bez cienia pruderii wkroczyły do czytelniczego mainstreamu, co jednych (na przykład właścicieli sklepów z erotycznym gadżetami) bardzo cieszy, a innych (na przykład sporą część literaturoznawców) martwi.

Oczywiście erotyki w prozie nie wymyślił pan Bukowski ani tym bardziej pani E.L. James. Wiadomo, temat to tak stary, jak sama literatura, bo też z definicji interesował ludzi od dawien dawna. Jednak mimo zgrabnego powiedzenia Klemensa z Aleksandrii (greckiego teologa i pisarza z przełomu II i III wieku), którzy napisał kiedyś „Niechaj człowiek nie wstydzi się nazywać tego, czego Pan Bóg nie wstydził się stworzyć”, erotyka bardzo często przysparza pisarzom poważnych kłopotów. No bo albo brnie się w opisy gimnastycznych wygibasów (które często prowadzą do śmieszności), albo odczuć bohaterów (które bywają zasadniczo pretensjonalne), albo reakcji fizjologicznych (które prowadzą zwykle do wulgarności albo języka rodem z traktatów medycznych). Uczcijmy zatem rocznicę Bukowskiego małym przeglądem typowych technik literackiej obróbki erotyki.

Metoda strusia

To najprostsza i najpowszechniejsza technika: sprowadza się do ominięcia tematu, schowania głowy w piasek. Bohaterowie więc albo ograniczają się do niewinnych pocałunków i kraśniejących lic, albo w stosownym momencie narracja się urywa.

Za przykład może nam tu posłużyć scena z „Przedwiośnia” Stefana Żeromskiego, kiedy to Cezary i Laura przystępują do rzeczy, a płochliwy narrator zbywa nas ogólnikami:

Żeromski jednak tym różni się od rzesz jego kolegów po piórze, że dostrzegał i manifestował mizerność tej taktyki, serwując nam następujący przypis:

„Pruderia autora i głęboki szacunek wobec pruderii czytelni-ka (-czki), a nade wszystko czołobitność wobec superpruderii krytyka nie pozwala na przytoczenie szczegółów i perypetyj tego wieczora, które się dokonały w zamkniętym na klucz pokoju pani Laury.

Trudna rada! O szanowny (-a) czytelni-ku (-czko) – nie żyjemy w epoce wielskiej szczodrości mistrza Odrodzenia i mistrza wszystkich wieków Ludwika Ariosta, który nie poskąpił sobie i światu opisu szczęścia Ruggiera i Alcyny w siódmej pieśni Orlanda Szalonego. Podówczas twórca nie był zmuszony do wyrywania najniezbędniejszej części swego pomysłu i wyrzucania go do śmietnika. Dziś nie możemy iść śladem wielkich ojców twórczości, czczonych powszechnie”.

Czyli – niby struś, ale samoświadomy.

Metoda eliptyczna

Często bywało – i gdzieniegdzie jeszcze bywa – że to nie osobista pruderia piszącego blokuje erotyczne opisy, tylko czynniki zewnętrzne, takie jak obyczajowa cenzura. Wszak nie tak dawne są czasy, w których za nieprzyzwoitość można było trafić za kratki.

W takich realiach tworzyć musiał choćby Gustave Flaubert. Cenzura doskwierać musiała mu w szczególny sposób, bowiem żywił on przekonanie – jakże współczesne – że nie da się sensownie opisać ludzi, pomijając ich aspekt seksualny. W pewnym liście z 1852 roku francuski pisarz z irytacją komentował przeczytany właśnie romans:

„(…) czy on ją przeleciał czy nie przeleciał? To nie są istoty ludzkie, tylko jakieś manekiny. Wprost cudne są te historie miłosne, w których zasadnicza przecież sprawa jest tak spowita tajemnicą, że człowiek nie wie, czego się trzymać, sprawy seksu usuwane są z zasady w cień, tak jak picie, jedzenie, sikanie itd.! Takie stawianie sprawy mnie irytuje. Proszę, taki chwat, a mieszka z kobietą, którą kocha i która go kocha – i nic, żadnego pożądania! Nawet jedna ciemna chmurka nie zakłóci błękitnej toni jeziora! To ci hipokryta!”

Jeśli przypomnimy sobie fabułę „Pani Bovary”, przyznać musimy, że bez elementu erotycznego nie da się tej historii opowiedzieć. Tyle że cenzorzy już się czaili, a że obawy Flauberta były uzasadnione, świadczy fakt, że pisarzowi wytoczono proces i musiał się tłumaczyć przed sądem.

Jaką zatem przyjmował strategię? Pisać aluzyjnie. Czytelnik musi wiedzieć, kiedy do miłosnego aktu dochodzi, nawet jeśli nie można mu zaserwować opisu. I stąd na przykład znakomita scena miłosna między Emmą a Leonem w dorożce jadącej przez Rouen. Powóz mknie przez miasto, mija budynki i place, koła turkocą, a o tym, co się w środku dzieje, mówić nie trzeba, wystarczy zasugerować. Niby nic nie wiemy, a wiemy wszystko.

Metoda konceptualna

Skoro nie możemy albo nie chcemy nazywać rzeczy po imieniu, trzeba się uciec do fortelu i opisać akt seksualny jakoś naokoło. Na filmach (komediowych) w takich przypadkach robi się przebitki ze startującymi rakietami albo fajerwerkami na niebie, literatura oferuje nieco szersze możliwości.

Znanym przykładem jest tu scena miłosna z „Imienia róży” Umberta Eco między Adso z Melku a ową lekko dzikawą dzieweczką. W rozdziale tym fizyczność łączy się z mistycyzmem, a profanum z sacrum – w bardzo pomysłową całość. Oczywiście włoski prozaik nie stworzył tej sceny z obawy czy pruderii, a raczej by popisać się konceptem.

Ale sceny konceptualne wcale nie muszą opierać się na unikach. Weźmy często przywoływanego w kontekście udanych opisów zmagań miłosnych Sapkowskiego: w świecie wiedźmińskim seks jest pokazany całkiem bezpośrednio, ale zazwyczaj pomysłowo, jak choćby w słynnej scenie bibliotecznej, gdzie różnorakie tomy, służące parze kochanków za podpórki bądź przeszkody, zabawnie korespondują z przebiegiem aktu.

Metoda kawa-na-ławowa

I tu wracamy do Bukowskiego i jemu podobnych: konkretnie, bez ceregieli, ale i bez specjalnego dopracowania. Bukowski bywa raczej przaśny i rubaszny, Henry Miller nieco bardziej arystokratyczny, a Anaïs Nin delikatniejsza, ale się nie kryguje. Dziś, kiedy w większości miejsc na globie żaden pisarz przed sąd za nieprzyzwoitości nie trafi, nic w tym szczególnego. I, prawdę mówiąc, często opisy takie okazują się nużące.

Metoda imaginacyjna

Ale moją osobiście ulubioną sceną erotyczną w literaturze światowej jest ta pochodząca z wczesnej powieści Władimira Sorokina „Kolejka”. Powieść ta składa się wyłącznie z dialogów osób stojących w bardzo długim ogonku, co na pierwszy rzut oka może wydawać się eksperymentem zgoła mechanicznym, ale okazuje się lekturą całkiem ciekawą, zabawną, ma nawet puentę, słowem – czyta się to naprawdę świetnie. Pod koniec dochodzi do erotycznego zbliżenia między niejaką Ludą a niejakim Wadimem i jest to chyba najgenialniej opisana scena miłosna – przynajmniej naszych czasów. Oto fragment (bo całość ma kilka stron, jako że Luda i Wadim – jakby to rzec – repetują trzy razy):

(przeł. Irena Lewandowska)

I tak dalej, mniej więcej od strony 178 do 180, potem od 183 do 187 i od 191 do 195.

Ktoś gotów pomyśleć, że ja tu sobie żarty robię. Ale nie, mój podziw dla tej sceny jest szczery. Bo przecież, jak wiadomo, literatura jest sztuką wyobraźni. Tak jak i erotyka, w której wszak aspekt genitalno-fizykalny niczym by był bez aspektu mentalno-mózgoidalnego. Zamiast więc brnąć w mniej lub bardziej ryzykowne opisy, Sorokin zostawia wszystko naszej wyobraźni i każdy tak zobaczy tę scenę, jak mu się będzie najbardziej podobało.

A Wy, drodzy Czytelnicy, jakich autorów szczególnie cenicie za erotyczno-literacką finezję?