Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Moja opinia nie jest zbyt autorytatywna, bo nie mam fachowego wyszkolenia w filozofii nauki ani porównania z resztą literatury. Mogę tylko powiedzieć, że wspominam ten podręcznik dobrze; wygląda na fachowy przegląd głównych doktryn naukoznawczych, które pojawiły się w XIX i XX wieku, mniej-więcej od konwencjonalistów francuskich przez pozytywistów logicznych i Poppera aż do modeli Kuhna i Lakatosa. To może być jedna z kilku podstawowych, najbardziej priorytetowych książek Hellera, z najszerszym gronem ludzi, którym można to polecić.

Moja opinia nie jest zbyt autorytatywna, bo nie mam fachowego wyszkolenia w filozofii nauki ani porównania z resztą literatury. Mogę tylko powiedzieć, że wspominam ten podręcznik dobrze; wygląda na fachowy przegląd głównych doktryn naukoznawczych, które pojawiły się w XIX i XX wieku, mniej-więcej od konwencjonalistów francuskich przez pozytywistów logicznych i Poppera aż do...

Bardzo cenna książeczka, w pewnym sensie bardzo Hellerowska – autor splata w niej wszystkie główne obszary swojej działalności, czyli fizykę z kosmologią, filozofię, teologię i historie – a może po prostu historię – tych dyscyplin. Nie jest systematyczną, wyczerpującą rozprawą, która mogłaby służyć za kurs, ale jest cennym zastrzykiem erudycji i dla laików tych dziedzin, i dla ekspertów, którzy chcą coś odświeżyć i uzupełnić, np. swój arsenał materiałów do polecania. Trudno wskazać temat przewodni, ale najbliższe temu są dwa pojęcia związane wprost z tytułem – zasada względności oraz zasada kopernikańska. Tej drugiej autor dotyka w obu jej znaczeniach – i ogólnego postulatu przeciętności Ziemi, i zasady kosmologicznej. Oprócz popisów erudycji, np. wzmianek niszowej literatury XVII-wiecznej i twierdzenia Schura, są też oryginalne hipotezy autora, np. o przyczynach spadku religijności w ostatnich stuleciach, zwłaszcza wśród uczonych.

Bardzo cenna książeczka, w pewnym sensie bardzo Hellerowska – autor splata w niej wszystkie główne obszary swojej działalności, czyli fizykę z kosmologią, filozofię, teologię i historie – a może po prostu historię – tych dyscyplin. Nie jest systematyczną, wyczerpującą rozprawą, która mogłaby służyć za kurs, ale jest cennym zastrzykiem erudycji i dla laików tych dziedzin, i...

Krótko, rzeczowo i aktualnie – jest np. o odkryciu cząstki Higgsa w 2012 roku i fal czasoprzestrzeni w 2016. Dlatego spodobało mi się bardziej niż inne książki tego autora; możliwe, że umieściłbym to na liście kilku najbardziej priorytetowych publikacji popularnofizycznych, zaraz po dziełach Ledermana, Hellera i Lemonsa. Zostaje jednak niedosyt; w tej książeczce można by zmieścić więcej informacji historycznych, np. w formie kalendarium. Autor pewnie był na to za bardzo zabiegany, ale współautor-komentator mógłby to uzupełnić. Brakuje też skorowidzu (indeksu). Liczę na nowe, bardziej wyczerpujące wydanie, wspominające też o zdjęciach czarnych dziur z 2019 roku i o Nagrodzie Nobla z 2020.

Krótko, rzeczowo i aktualnie – jest np. o odkryciu cząstki Higgsa w 2012 roku i fal czasoprzestrzeni w 2016. Dlatego spodobało mi się bardziej niż inne książki tego autora; możliwe, że umieściłbym to na liście kilku najbardziej priorytetowych publikacji popularnofizycznych, zaraz po dziełach Ledermana, Hellera i Lemonsa. Zostaje jednak niedosyt; w tej książeczce można by...

Książkę zrozumiałem tylko częściowo, ale i tak trochę z niej wyniosłem. Przypomina o inspiracji Einsteina myślą Ernsta Macha i o zmaganiach tego pierwszego z kosmologią – czemu wprowadził stałą kosmologiczną, czemu się z niej wycofał i dlaczego popierał modele Wszechświata zamknięte przestrzennie. Książka wydaje się cennym uzupełnieniem dla ludzi zaznajomionych z podstawami ogólnej teorii względności, do których mam nadzieję kiedyś dołączyć – a wtedy może wrócę do tego dziełka.

Książkę zrozumiałem tylko częściowo, ale i tak trochę z niej wyniosłem. Przypomina o inspiracji Einsteina myślą Ernsta Macha i o zmaganiach tego pierwszego z kosmologią – czemu wprowadził stałą kosmologiczną, czemu się z niej wycofał i dlaczego popierał modele Wszechświata zamknięte przestrzennie. Książka wydaje się cennym uzupełnieniem dla ludzi zaznajomionych z podstawami...

Nie żałuję, że to przeczytałem. Prawdopodobnie będę to jeszcze cytował, wracał myślami do tej lektury i nieświadomie działał pod jej wpływem. Komu ją polecam, a komu odradzam? To skomplikowane.

Na pierwszy rzut oka książka wydaje się do bólu wtórna; jeszcze jedna książka popularna o kwantach i teorii względności. Serio? Po dziesiątkach innych, na różnym poziomie trudności? Czy to jest wypracowanie obowiązkowe dla fizyka, jak streszczenie swoich wakacji we wrześniu na lekcjach języka ojczystego albo obcego? Dlatego nie spodziewałem się dużo nowości.

Mimo to pozytywnie się zaskoczyłem. W przypadku szczególnej teorii względności autor wspomina np. o hiperbolicznym obrocie czasoprzestrzeni Minkowskiego, który znałem, ale który zwykle pojawia się w bardziej technicznych kursach. Przez to laik może dowiedzieć się stąd czegoś, czego nie dowie się z innych źródeł tego typu. Przy kwantach Pan Dragan zaczyna w sposób, który uważam za optymalny – od interferometru Macha–Zehndera, podobnie jak na swoim wykładzie dla TEDx. Mimo wielu zalet ta droga wykładu jest chyba dość rzadka i widziałem ją głównie u Penrose'a.

Autor podaje też dużo informacji, które są popularyzowane dość rzadko, jak:
1) nieortodoksyjne interpretacje STW i kwantów, próbujące je wiązać, trochę jak tzw. interpretacja transakcyjna,
2) kwantowa teoria pola,
3) opisywana przez nią kwantowa próżnia,
4) hipoteza Wheelera, że każda cząstka elementarna istnieje w tylko jednym egzemplarzu, a także kontrargument Feynmana z asymetrii materii i antymaterii,
6) kosmologiczne hipotezy zamkniętej przestrzeni, a nawet zamkniętego czasu,
7) nienazwany w tekście efekt Casimira,
8) efekt Unruha i to, jak frapował Feynmana,
9) problemy dużo bardziej przyziemne i szkolne, którymi przecież też się zajmuje fizyka; jak np. stabilność roweru i motocykla, łatwość kolarstwa w stosunku do chodzenia i biegania, porównanie chodu mrówki i człowieka itd. Autor opowiadał o tym w jednym wykładzie świątecznym na FUW.

Są też świeże wiadomości z tego frontu umysłowego:
1) splątanie próżni,
2) odsłanianie go we wnękach rezonansowych,
3) to, jak efekt Unruha niszczy zegary doskonałe.

Ta książka jest też bardzo osobista. Autor prawie popisuje się swoimi wspomnieniami z czasów szkoły, studiów i doktoratu; wspomina o swoich zajęciach mało związanych z fizyką, jak komponowanie muzyki, hakerstwo, hipnoza, fotografia i snowboard. Do tego chętnie pisze o swoich poglądach, czasem kontrowersyjnych i surowych, np. o religii, filozofii, prawach autorskich, świadomości maszyn, życiu pozaziemskim i nie tylko. Styl bardzo przypomina Richarda Feynmana i nic dziwnego, że niektóre nagłówki porównywały Dragana do tego amerykańskiego celebryty.

Niestety są też minusy, a sumienie każe mi je wspomnieć. Nie chodzi tu tylko o moje subiektywne zdanie na tematy, w których Dragan zabierał głos.
1) W paru miejscach jest ryzyko nieporozumień, np. historycznych, kiedy opisuje problemy scholastyków – wbrew mitom dobrze wiedzących o kulistości Ziemi, gdybających m.in. o tym, o czym gdybają maturzyści z fizyki i studenci pierwszych lat, czyli o wrzucaniu rzeczy przez tunel do samego środka Ziemi.
2) Wspomniałem już, że efekt Casimira nie ma podanej nazwy, co może trochę utrudnić wyszukiwanie dalszych informacji i zapamiętanie.
3) Nie ma żadnych przypisów i źródeł, a one są bardzo cenne przy różnych cytatach i anegdotach. Historia fizyki jest pełna mitologii; na szczęście autor nie wpada w żadną ze znanych pułapek.
4) Wydanie nie ma indeksu (skorowidzu), tzw. żywej paginacji ani numeracji rozdziałów. Nie kompensuje tego zakładka doczepiona w pakiecie.

Na osłodę muszę pochwalić niektóre fragmenty. Np. słusznie krytykuje niektóre opinie Hawkinga, jak skompromitowane słowa o niedługim ukończeniu fundamentów fizyki. Bardzo dobrze porównuje to do opinii niektórych fizyków z końca XIX w. i z lat 30., a także z dużo ostrożniejszymi wypowiedziami Newtona.

Podsumowując: komu polecam, a komu odradzam? Trudno powiedzieć. Przyda się ludziom na najróżniejszym poziomie znajomości fizyki. Laikom może gdzieniegdzie namącić w głowach i zbałamucić, ale chyba nie więcej niż inne znane mi książki tego typu.

Nie żałuję, że to przeczytałem. Prawdopodobnie będę to jeszcze cytował, wracał myślami do tej lektury i nieświadomie działał pod jej wpływem. Komu ją polecam, a komu odradzam? To skomplikowane.

Na pierwszy rzut oka książka wydaje się do bólu wtórna; jeszcze jedna książka popularna o kwantach i teorii względności. Serio? Po dziesiątkach innych, na różnym poziomie trudności?...

O tej ksią­żecz­ce sły­sza­łem już daw­no, kie­dy by­ła wy­da­na przez Znak w 2009 r. Już wte­dy ku­si­ła ma­łą ob­ję­toś­cią, e­le­gan­c­kim wy­da­niem i ty­tu­łem a­trak­cyj­nym dla am­bit­nych. Wi­docz­nie spo­ro lu­dzi u­leg­ło tej po­ku­sie, bo na­kład się wy­czer­pał i trud­no było mi zna­leźć to dzieł­ko. Na szczęś­cie CC Press je wzno­wił i mo­że ku­sić ko­lej­nych lu­dzi.

Hel­ler w dość o­so­bi­s­ty spo­sób pi­sze o prak­ty­ce na­u­ko­wej i o tym, jak je­go dys­cy­pli­na – fi­lo­zo­fia – wią­że się z o­gól­nym sty­lem ży­cia. W tym os­tat­nim wy­pad­ku od­wo­łu­je się głów­nie do fran­cus­kie­go fi­lo­zo­fa Pier­re’a Ha­do­ta, któ­ry przy­po­mi­nał, że fi­lo­zo­fia by­ła dla sta­ro­żyt­nych pew­nym ćwi­cze­niem du­cho­wym. To o­na wy­pra­co­wa­ła zwy­czaj ra­chun­ku su­mie­nia, prze­ję­ty póź­niej przez chrześ­ci­jań­s­two i za­le­ca­ny np. dzie­ciom pierw­szo­ko­mu­nijnym.

Ła­t­wo za­pom­nieć o tym du­cho­wym, „prze­ży­cio­wym” wy­mia­rze fi­lo­zo­fii. To chy­ba głów­nie la­i­cy ko­ja­rzą fi­lo­zo­fię z jej po­tocz­nym ro­zu­mie­niem, z „fi­lo­zo­fią ży­cio­wą”, z a­fo­ryz­ma­mi o sen­sie ży­cia, z nie­jas­ny­mi lub ba­nal­ny­mi cy­ta­ta­mi ro­dem z Pau­lo Co­el­ho czy in­ny­mi „głę­bost­ka­mi” (ang. dee­pi­ty), jak to na­zy­wa Da­niel Den­net. Kto­kol­wiek, kto liz­nął a­ka­de­mic­kiej fi­lo­zo­fii i jej au­ten­tycz­nych prob­le­mów – np. lo­gi­ki i te­o­rii mno­goś­ci, fi­lo­zo­fii po­li­ty­ki, bio­e­ty­ki itd. – mo­że być po­i­ry­to­wa­ny ta­ki­mi nie­po­ro­zu­mie­nia­mi. Mi­mo to war­to pa­mię­tać, że fi­lo­zo­fia mo­że speł­niać i pier­wot­nie speł­nia­ła po­dob­ną ro­lę w ży­ciu czło­wie­ka co np. re­li­gia. Te gra­ni­ce chy­ba za­w­sze by­ły płyn­ne w fi­lo­zo­fii wschod­niej, któ­ra nie zys­ka­ła wiel­kiej po­pu­lar­noś­ci na za­chod­nich u­czel­niach – za­in­te­re­so­wa­nych bar­dziej ar­gu­men­ta­c­ją niż kon­tem­pla­c­ją i do­s­ko­na­le­niem ludz­kiej wie­dzy niż mo­ral­nym do­s­ko­na­le­niem sa­me­go siebie.

Hel­ler pi­sze też o swo­ich ob­ser­wa­c­jach na te­mat sta­nu in­s­ty­tu­c­jo­nal­nej na­u­ki, zwłasz­cza pol­s­kiej. Mó­wi, jak to stu­den­ci i dok­to­ran­ci są co­raz bar­dziej za­leż­ni od In­ter­ne­tu, co się od­bi­ja na sty­lu ich prac. Jak sam przy­z­na­je – u­mie prze­wi­dy­wać, czy w bi­b­lio­gra­fii bę­dą ra­czej książ­ki czy stro­ny WWW. Twier­dzi, że nad Wi­s­łą – przy­naj­m­niej w nie­k­tó­rych dzie­dzi­nach – in­dy­wi­du­a­lizm wy­gry­wa z wo­lą współ­pra­cy, a gru­py ba­daw­cze po­w­s­ta­ją w ma­łej licz­bie, są ma­łe, ła­t­wo się roz­pa­da­ją i ich człon­ko­wie po­tra­fią na­wet mię­dzy so­bą kon­ku­ro­wać. Nie po­da­je zbyt wie­lu przy­kła­dów, pew­nie z u­przej­moś­ci. Trud­no się do te­go od­nieść, bo trze­ba by mieć spo­ro da­nych i z Pol­s­ki, i z in­nych kra­jów dla po­rów­nania.

Wresz­cie au­tor os­trze­ga przed pew­ny­mi pu­łap­ka­mi, ja­kie cze­ka­ją na na­u­kow­ca, tak mło­de­go jak i doj­rz­ałe­go. Jed­ną mo­że być i­zo­la­c­ja od in­nych u­czo­nych, dru­gą prze­ciw­nie – sku­pie­nie na ko­mu­ni­ka­cji i „ce­le­bra­cji na­u­ki”, ciąg­łych wy­jaz­dach i spot­ka­niach kosz­tem włas­nych ba­dań. Wszyst­kich mo­że do­ty­czyć prze­rost am­bi­cji i nie­re­al­na sa­mo­o­ce­na, po­top ad­mi­nis­tra­cyj­nych o­bo­wiąz­ków (nie pa­da sło­wo „biu­ro­kra­cja”), pra­co­ho­lizm i za­nied­ba­nie snu czy ru­chu, wresz­cie zdzi­wa­czenie.

Hel­ler da­je tu­taj po­ra­dy z włas­nych do­świad­czeń, np. war­to mieć przy so­bie ca­ły czas ja­kąś lek­tu­rę, któ­rą moż­na wy­peł­niać nie­o­cze­ki­wa­ne przer­wy – spóź­nie­nia środ­ków tran­s­por­tu, od­wo­ła­ne spot­ka­nia itd. Ta książ­ka by­ła pierw­szy raz wy­da­na w 2009 r., kie­dy jesz­cze nie by­ły pow­szech­ne smart­fo­ny pod­łą­czo­ne do In­ter­ne­tu – a to o­ne te­raz mo­gą się ła­two stać ta­ki­mi wy­peł­nia­cza­mi. Spo­so­bem na za­lew bie­żą­cych o­bo­wiąz­ków mo­że być stra­te­gia „dwóch sto­łów”, wspo­m­nia­na też w wy­wia­dzie-rze­ce „Wie­rzę, że­by zro­zu­mieć” z ze­sz­łe­go ro­ku i na be­ne­fi­sie z o­ka­zji 80. u­ro­dzin au­to­ra. War­to roz­dzie­lić miej­s­ce pra­cy nad pil­ny­mi ter­mi­na­mi od miej­s­ca pra­cy nad swo­i­mi dłu­go­fa­lo­wy­mi ba­da­nia­mi. To zmniej­sza ry­zy­ko, że te os­tat­nie zo­sta­ną do­słow­nie i w prze­noś­ni za­sy­pa­ne mnós­twem pa­pie­rów. In­ną po­ra­dą Hel­le­ra jest na­u­ka lub pra­ca w ma­lut­kich por­c­jach, a­le sys­te­ma­tycz­na i dłu­go­fa­lo­wa. Jak sam pis­ze – 15 mi­nut dzien­nie przez rok to o­g­rom cza­su, po­rów­ny­wal­ny z se­mes­tral­nym wy­kła­dem po 2 h w ty­go­d­niu. Przy in­nych o­kaz­jach Hel­ler przyz­na­wał, że od lat co­dzien­nie ra­no przez go­dzi­nę zaj­mu­je się ma­te­ma­ty­ką, nie li­cząc dni w po­d­ró­ży. Te ty­sią­ce go­dzin sa­mo­uc­twa tłu­ma­czą, jak Hel­ler – o­fic­jal­nie wy­kształ­co­ny tyl­ko w te­o­lo­gii i fi­lo­zo­fii – stał się jed­nym z naj­bar­dziej roz­poz­na­wal­nych pol­s­kich fi­zy­ków te­o­re­tycznych.

Pierw­sze wy­da­nie by­ło już po przy­z­na­niu Hel­le­ro­wi Na­gro­dy Tem­ple­to­na w 2008 r. i zwią­za­nej z tym eks­plo­zji po­pu­lar­noś­ci. Ar­ty­ku­ły, z któ­rych zło­żo­no książ­kę, pow­sta­ły naj­póź­niej w 2006 r., ale wstęp ma da­tę 1 wrześ­nia 2008. Wte­dy Hel­ler był roz­chwy­ty­wa­nym lau­re­a­tem, być mo­że już po pierw­szym za­wa­le ser­ca wspom­nia­nym w wy­wia­dzie-rze­ce. Ta pu­bli­kac­ja mo­gła być ja­kąś od­po­wie­dzią na py­ta­nia, któ­ry­mi tar­now­sko-kra­kow­ski u­czo­ny był wte­dy za­sy­py­wa­ny. Mi­mo to pol­s­ki fi­zyk, fi­lo­zof i ksiądz w jed­nej o­so­bie nie da­je tu­taj po­rad, jak zo­s­tać u­czo­nym i jak o­siąg­nąć wy­so­kie wy­ni­ki jak on. Nie ba­wi się w o­bie­cy­wa­nie suk­ce­sów ani w „coa­ching i roz­wój o­so­bis­ty”. W o­gó­le prze­mil­cza o­ce­nę swo­je­go do­rob­ku i w książ­ce chy­ba na­wet nie ma in­for­ma­cji, że jest fi­zy­kiem te­o­re­tycz­nym, kon­kret­niej re­la­ty­wis­tą-kos­mo­lo­giem. Dla­te­go la­i­cy, któ­rzy chcą po­z­nać sa­mo ży­cie i twór­czość au­to­ra, mu­szą sięg­nąć po in­ne dzieła.

Po­le­cam stu­den­tom róż­nych dzie­dzin – zwł. tych au­to­ra – któ­rzy roz­wa­ża­ją dok­to­rat i pra­cę na­u­ko­wą. Po­le­cam też dok­to­ran­tom i ak­tyw­nym u­czo­nym, któ­rzy mo­że znaj­du­ją tu tro­chę in­spi­ra­cji. W swo­ich do­świad­cze­niach pew­nie od­szu­ka­ją spo­ro przy­kła­dów na zja­wi­s­ka, któ­re Hel­ler o­pi­su­je al­bo prze­ciw­nie – ja­kieś kontr­przy­kła­dy do je­go o­pi­nii. Je­ś­li zo­s­ta­nę na­u­kow­cem lub po­z­nam ich wię­cej i wró­cę do tej ksią­żecz­ki za kil­ka–kil­ka­naś­cie lat, to pew­nie spoj­rzę na nią w ta­ki spo­sób, in­ny niż o­becnie.

Styl gra­ficz­ny przy­po­mi­na ten „Zna­ku”. Nu­me­ry stron są wy­środ­ko­wa­ne i, tak jak na­głów­ki, róż­nią się zło­tym ko­lo­rem od głów­ne­go tek­s­tu. Il­us­tra­c­ja­mi, i­ni­c­ja­ła­mi i o­k­ład­ka­mi są ry­ci­ny. Do wy­punk­to­wań i roz­dzie­la­nia tek­s­tów u­ży­to e­le­gan­c­kich list­ków za­miast zwyk­łych kro­pek czy gwiazdek. W no­cie bib­lio­gra­ficz­nej mo­gło­by być wy­pi­sa­nych kil­ka ksią­żek cy­to­wa­nych w tekś­cie. Za­brak­ło mi też sko­ro­wi­dzu i po­dzia­łu roz­dzia­łów na sek­cje – to nig­dy nie od­stra­szy czy­tel­ni­ka, a mo­że przy­ciąg­nąć. U­ła­t­wia też pod­su­mo­wa­nia, za­pa­mię­ty­wa­nie, wy­szu­ki­wa­nie i przy­po­mi­na­nie so­bie treści.

Ce­na mo­że wy­da­wać się spo­ra przy ta­kiej ob­ję­toś­ci – za te sa­me pie­nią­dze moż­na do­s­tać du­żo grub­sze książ­ki, nie­rzad­ko i­lus­tro­wa­ne, tak­że u te­go wy­daw­nic­twa. Jed­nak kosz­ty pa­pie­ru i a­tra­men­tu – pro­por­cjo­nal­ne do ob­ję­toś­ci – to tyl­ko część, pew­nie sto­sun­ko­wo ma­ła, kosz­tów wy­da­nia. Naj­droż­sze są chy­ba o­pra­wa, dys­try­bu­c­ja i zgo­da au­to­ra, du­żo mniej za­leż­ne od ob­ję­toś­ci. Dla­te­go ce­nę 30 zł za ok. 70 stron w twar­dej o­pra­wie moż­na u­s­pra­wied­li­wić. Na­wet jeś­li uz­nać to za prze­sa­dę, to przy ta­kich kwo­tach dzia­ła e­las­tycz­ność ce­no­wa po­py­tu – ła­t­wiej u­lec po­ku­sie prze­pła­ca­nia. Jak chy­ba prze­ko­na­łem w tej re­cen­zji – war­to jej ulec.

O tej ksią­żecz­ce sły­sza­łem już daw­no, kie­dy by­ła wy­da­na przez Znak w 2009 r. Już wte­dy ku­si­ła ma­łą ob­ję­toś­cią, e­le­gan­c­kim wy­da­niem i ty­tu­łem a­trak­cyj­nym dla am­bit­nych. Wi­docz­nie spo­ro lu­dzi u­leg­ło tej po­ku­sie, bo na­kład się wy­czer­pał i trud­no było mi zna­leźć to dzieł­ko. Na szczęś­cie CC Press je wzno­wił i mo­że ku­sić ko­lej­nych...

Zdzi­wi­ło mnie to, że ta książ­ka nie jest wspom­nia­na na stro­nie Ste­phe­na Haw­kin­ga ani na an­giel­s­kiej Wi­ki­pe­dii. Za to na pol­s­kiej jest na­pi­sa­ne, że to książ­ka wy­da­na na pod­sta­wie na­grań je­go wy­kła­dów z lat 90. i wy­da­na bez kon­sul­ta­cji z nim. Dla­te­go to „a­po­kryf”.

Być mo­że to tłu­ma­czy wie­le wad tej książ­ki. z dru­giej stro­ny – Haw­king ro­bił po­dob­ne błę­dy w swo­ich „o­fi­c­jal­nych” dzie­łach, dla­te­go moż­na się spo­dzie­wać, że tu­taj też by zo­stały. Mó­wię o ra­żą­cych by­kach hi­sto­rycz­nych (zwłasz­cza na po­cząt­ku) i o dziw­nych ko­men­ta­rzach nt. fi­lo­zo­fii i te­o­lo­gii, któ­re nie są naj­moc­niej­szą stro­ną au­to­ra. Zwy­czaj­nie wpro­wa­dza w wie­lu miejs­cach w błąd i dla­te­go nie po­le­cił­bym te­go la­i­kom.

Po­za tym jest wie­le za­nied­bań ze stro­ny sa­me­go wy­daw­nic­twa: brak ja­kie­go­kol­wiek in­dek­su (i to w ksią­żecz­ce na mniej niż 120 stron!), brak na­głów­ków z bie­żą­cym roz­dzia­łem (tzw. ży­wej pa­gi­ny), a spis treś­ci nie za­wie­ra pod­sek­cji. To ob­ra­za dla czy­tel­ni­ka, au­to­ra i dla tłu­ma­cza – śp. prof. Pio­t­ra Am­ster­dam­skie­go.

Z dru­giej stro­ny czy­ta­łem du­żo gor­sze książ­ki po­pu­lar­ne. Dzię­ki tej tro­chę so­bie u­trwa­li­łem – bo treść moc­no po­kry­wa się z „Krót­ką hi­sto­rią cza­su” – np. o per­spek­ty­wach wy­kry­wa­nia pier­wot­nych czar­nych dziur, któ­re da­ło­by Haw­kin­go­wi nob­la. Pew­nie do­wie­dzia­łem się tro­chę no­we­go. Roz­wa­ża­łem wy­ko­rzy­sta­nie frag­men­tów na Wi­ki­pe­dii i Wi­ki­quote – ale w nie­wie­lu miejs­cach, bo ksią­żecz­ka (jak to u Haw­kin­ga) nie ma przy­pi­sów. Po­pra­wio­no też przy­najm­niej je­den błąd. W „KHC” Ko­per­nik był na­zwa­ny księ­dzem, ale nie ma na to do­wo­dów i tu słusz­nie jest na­zwa­ny ka­no­ni­kiem.

Dla­te­go po­le­cę tę ksią­żecz­kę chy­ba lu­dziom ta­kim jak ja – kry­tycz­nym do po­pu­la­ry­zacji Haw­kin­ga, chcą­cym po­de­przeć swo­ją kry­ty­kę zna­jo­moś­cią je­go prac.

Zdzi­wi­ło mnie to, że ta książ­ka nie jest wspom­nia­na na stro­nie Ste­phe­na Haw­kin­ga ani na an­giel­s­kiej Wi­ki­pe­dii. Za to na pol­s­kiej jest na­pi­sa­ne, że to książ­ka wy­da­na na pod­sta­wie na­grań je­go wy­kła­dów z lat 90. i wy­da­na bez kon­sul­ta­cji z nim. Dla­te­go to „a­po­kryf”.

Być mo­że to tłu­ma­czy wie­le wad tej książ­ki. z dru­giej stro­ny –...

To dru­gi wy­wiad-rze­ka z Hel­le­rem, po tym jak 3 la­ta te­mu włos­ki dzien­ni­karz Giu­lio Brot­ti na­pi­sał z nim „Bo­ga i na­u­kę”. Te dwa wy­wia­dy do­brze się u­zu­peł­nia­ją i war­to je po­znać właś­nie w tej ko­lej­noś­ci, chro­no­lo­gicz­nej. Tam­ten przy­bli­żał naj­waż­niej­sze o­pi­nie Hel­le­ra, a ten, ob­szer­niej­szy, sku­pia się sys­te­ma­tycz­nie na je­go dłu­gim ży­ciu.

Spo­ro się stąd do­wie­dzia­łem i chęt­nie to wy­ko­rzys­tam ja­ko źród­ło na pol­skiej Wi­ki­pe­dii. Nie tyl­ko w ar­ty­ku­le o Hel­le­rze, ale też o in­nych u­czo­nych jak Sta­rusz­kie­wicz, Grze­gor­czyk, Rud­nicki.

Po­le­cam głów­nie tym, któ­rzy zna­ją już tro­chę Hel­le­ra i chcą go po­znać bli­żej. La­i­cy nie po­zna­ją stąd je­go naj­waż­niej­szych myś­li, po­wta­rza­nych gdzie in­dziej wie­lo­krot­nie: co wia­do­mo o Kos­mo­sie, jak wie­rzyć w Stwór­cę, a jak nie. Mi­mo to nie po­win­ni się nu­dzić, bo styl jest rów­nie przy­jem­ny co np. w „Pan ra­czy żar­to­wać, pa­nie Feyn­man”. Przy tym wi­dać jak na dło­ni, że o ile Feyn­man był kil­ka lig wy­żej w fi­zy­ce, to był kil­ka lig ni­żej przez swo­ją na­iw­ność, brak kul­tu­ry i u­prze­dze­nia (do fi­lozofii).

To wspól­ne wy­da­nie Zna­ku i CC Press, ale wi­dać styl te­go pierw­sze­go – np. na­głów­ki i nu­me­ry stron wy­rów­na­ne do środ­ka. Bra­ku­je mi tyl­ko in­dek­su rze­czowego.

To dru­gi wy­wiad-rze­ka z Hel­le­rem, po tym jak 3 la­ta te­mu włos­ki dzien­ni­karz Giu­lio Brot­ti na­pi­sał z nim „Bo­ga i na­u­kę”. Te dwa wy­wia­dy do­brze się u­zu­peł­nia­ją i war­to je po­znać właś­nie w tej ko­lej­noś­ci, chro­no­lo­gicz­nej. Tam­ten przy­bli­żał naj­waż­niej­sze o­pi­nie Hel­le­ra, a ten, ob­szer­niej­szy, sku­pia się sys­te­ma­tycz­nie na je­go...

Ta ksią­żecz­ka sku­si­ła ma­łą ob­ję­toś­cią. Tych 160 stron moż­na prze­tra­wić bez pro­ble­mu w dwa dni. Mi­mo to trud­no jej za­rzu­cić, że jest ma­ło wy­czer­pu­ją­ca. Nie po­dej­mu­je jed­ne­go wy­raź­ne­go te­ma­tu roz­pra­wy, tyl­ko jest zbio­rem in­for­ma­cji i prze­myś­leń au­to­ra na ko­niec wie­ku. Hel­ler wy­po­wia­dał się też chy­ba w pro­gra­mie te­le­wi­zyj­nym „Roz­mo­wy na ko­niec wie­ku” kil­ka lat później.

To po­zyc­ja prze­de wszyst­kim dla la­i­ków, któ­rzy ma­ło sły­sze­li o współ­czes­nej fi­zy­ce: o te­o­rii względ­noś­ci, o me­cha­ni­ce kwan­to­wej z pa­ra­dok­sem EPR, o kos­mo­lo­gii, cząst­kach, itd. To tro­chę 20 lat młod­sza po­przed­nicz­ka „Pod­glą­da­nia Wszech­świa­ta” te­go sa­me­go wy­daw­nic­twa. U­wa­żam, że „Wszech­świat u schył­ku stu­le­cia” to lep­sza po­pu­la­ry­za­cja niż np. ksią­żecz­ki Haw­kin­ga. Po pierw­sze Hel­ler trzy­ma się fak­tów, swo­je i cu­dze spe­ku­lac­je o­pi­su­jąc gdzie in­dziej. Zga­dzam się z mot­tem ka­na­łu Pla­nete, że rze­czy­wis­tość jest cie­kaw­sza od fik­cji – a nie­któ­re te­ma­ty po­dej­mo­wa­ne przez Haw­kin­ga (nie mó­wiąc już o Ka­ku) mo­gą o­ka­zać się kie­dyś fik­cją.

Po dru­gie jest też tro­chę fi­lo­zo­fii, jak to w książ­kach po­pu­lar­nych. Tyl­ko Hel­ler jest pro­fe­so­rem fi­lo­zo­fii, któ­ry sys­te­ma­tycz­nie o­po­wia­da o jej in­te­rak­cji z fi­zy­ką w XX w., bę­dąc w nie­licz­nym gro­nie kom­pe­tent­nym w obu dzie­dzi­nach. Je­go sło­wa moż­na po­da­wać ja­ko przy­pi­sy do ha­seł en­cy­klo­pe­dycz­nych (np. o me­cha­ni­cyz­mie, po­zy­ty­wiz­mie, za­sa­dzie an­tro­picz­nej, itd.). To zu­peł­nie in­na li­ga niż sen­sa­cyj­ne, wręcz ta­bloi­do­we wtrą­ce­nia Haw­kin­ga, a daw­niej też P. Da­vie­sa, ko­niecz­nie z czymś o Bo­gu, o wol­nej wo­li, o du­szy, itp. Jeś­li Hel­ler su­ge­ru­je włas­ne in­ter­pre­ta­cje na­u­ki i sto­su­nek do py­tań gra­nicz­nych – to ro­bi to rów­nie fa­cho­wo co sub­tel­nie, sta­wia­jąc wiel­kie py­ta­nia, a nie da­jąc łat­we od­po­wie­dzi. Ko­ła­kow­ski na­zwał swój pro­gram na TVP Kul­tu­ra (być mo­że nie­skrom­nie): „O co nas py­ta­ją wiel­cy fi­lo­zo­fowie?”.

Ob­ser­wa­cje Hel­le­ra są o­ry­gi­nal­ne i kon­struk­tyw­ne. Np. pro­gno­zu­je, że przez u­pa­dek ZSRR in­te­li­gen­cja post­so­wiec­ka mo­że prze­tra­wić za­chod­nią fi­lo­zo­fię na swój włas­ny spo­sób i zasz­cze­pić swo­je po­mys­ły przez mi­gra­cję na Za­chód. Ciąg­le cze­kam na ten e­fekt, bo Ros­ja ma do fi­lo­zo­fii chy­ba na­wet mniej­szy wkład niż Pol­ska ze swo­ją szko­łą lwow­sko-war­szaw­ską. Naj­więk­szy wkład Ros­jan do fi­lo­zo­fii, o ja­kim wiem (no­ta be­ne od te­go au­to­ra – z „Gra­nic na­u­ki”) to lo­gi­ki pa­ra­kon­sys­tent­ne (nie­a­ry­sto­te­le­sowskie).

Hel­ler cie­ka­wie po­rów­nu­je e­wo­lu­cję fi­zy­ki do hi­sto­rii pow­szech­nej. Trak­tat Wie­deń­ski za­pro­wa­dził w Eu­ro­pie na 100 lat pra­wie nie­na­ru­szo­ny ład, tak jak me­cha­ni­ka kla­sycz­na w tym sa­mym cza­sie rzą­dzi­ła nie­po­dziel­nie XIX-wiecz­ny­mi gło­wa­mi. XX wiek przy­niósł woj­ny i prze­wro­ty po­li­tycz­ne, wbrew op­ty­mis­tycz­nym wiz­jom. Po­dob­nie wy­wró­cił do gó­ry no­ga­mi fi­zy­kę, któ­ra mia­ła się skoń­czyć (by­naj­mniej nie przez py­chę, jak się czę­sto mó­wi, tyl­ko przez de­fetyzm).

Zwra­ca u­wa­gę, że XX-wiecz­na na­u­ka i sztu­ka ma­ją wspól­ną ce­chę: kom­plet­ną ab­strak­cyj­ność. Książ­ka jest na­wet i­lus­tro­wa­na współ­czes­ny­mi o­bra­za­mi. To bar­dzo o­ry­gi­nal­ne roz­wią­za­nie, bo nie sły­sza­łem, że­by książ­ki po­pu­lar­no­na­u­ko­we i­lus­tro­wa­no czym in­nym niż dzie­ła­mi M. C. E­sche­ra. (Cza­sa­mi tyl­ko Ju­lian Bar­bour da­je po­pi­sy swo­jej e­ru­dy­cji). Ta­kie nie­ty­po­we i­lus­trac­je do­da­ją es­te­ty­ki i mo­że za­in­te­re­su­ją czy­tel­ni­ków sztu­ką współ­czes­ną, któ­ra nie­ste­ty ma le­gen­dę rów­nie czar­ną co fi­lo­zo­fia. Szko­da tyl­ko, że bra­ku­je i­lus­tra­cji zwią­za­nych z treścią.

Ta ksią­żecz­ka, tak jak dwie z po­cząt­ku stu­le­cia („Kos­mo­lo­gia kwan­to­wa” i „Po­czą­tek jest wszę­dzie”), jest na­pi­sa­na ład­nym ję­zy­kiem. Zgrab­nie koń­czy nie­któ­re roz­dzia­ły, np. „tęsk­ni­my ku jed­noś­ci, ale jes­teś­my wy­ni­kiem po­dzia­łów”. Szko­da tyl­ko, że wy­da­nie ku­le­je. Wi­dać, że w la­ta­ch 90. wyd. „Znak” nie by­ło jesz­cze w ta­kiej for­mie jak o­bec­nie. Bra­ku­je na­głów­ków z ty­tu­łem roz­dzia­łu, tył o­kład­ki jest nie­wy­ko­rzys­ta­ny, spis treś­ci nie za­wie­ra pod­sek­cji, a in­deks jest tyl­ko o­so­bo­wy. Książ­ka za­słu­gu­je na wzno­wie­nie – mo­że ja­ko „Wszech­świat w no­wym stu­le­ciu” – i to mo­że być o­kaz­ja do po­prawek.

Po­le­cam wszyst­kim od po­zio­mu gim­naz­jum w gó­rę – zwł. hu­ma­nis­tom u­prze­dzo­nym do na­u­ki i fa­nom na­uk ścis­łych u­prze­dzo­nym do fi­lozofii.

Ta ksią­żecz­ka sku­si­ła ma­łą ob­ję­toś­cią. Tych 160 stron moż­na prze­tra­wić bez pro­ble­mu w dwa dni. Mi­mo to trud­no jej za­rzu­cić, że jest ma­ło wy­czer­pu­ją­ca. Nie po­dej­mu­je jed­ne­go wy­raź­ne­go te­ma­tu roz­pra­wy, tyl­ko jest zbio­rem in­for­ma­cji i prze­myś­leń au­to­ra na ko­niec wie­ku. Hel­ler wy­po­wia­dał się też chy­ba w pro­gra­mie...

To być mo­że naj­bar­dziej tech­nicz­na książ­ka po­pu­lar­na z dzie­sią­tek, ja­kie Hel­ler na­pi­sał. Trud­niej­sze są już tyl­ko pod­ręcz­ni­ki i mo­no­gra­fie na­u­ko­we: „E­le­men­ty me­cha­ni­ki kwan­to­wej dla fi­lo­zo­fów”, „Te­o­re­tycz­ne pod­sta­wy kos­mo­lo­gii” i „O­sob­li­wy Wszech­świat”. Dla­te­go książ­kę moż­na po­le­cić prze­de wszyst­kim lu­dziom, któ­rzy przy­naj­mniej pró­bo­wa­li stu­diów z fi­zy­ki, ma­te­ma­ty­ki lub in­nych ścis­łych dzie­dzin. Nie ma co pa­ni­ko­wać: są tam am­bit­ne ter­mi­ny (jak cen­trum al­geb­ry al­bo wiąz­ka re­pe­rów), ale nie są ściś­le de­fi­nio­wa­ne, nie ma tam twier­dzeń ani wzo­rów. To po­dob­ny po­ziom trud­noś­ci co w „Fi­zy­ce ru­chu i cza­so­przes­trze­ni”. Jest nie­po­rów­na­nie łat­wiej niż w „Dro­dze do rze­czy­wis­toś­ci” Pen­ro­se’a al­bo na­wet w „No­wym u­myś­le ce­sarza”.

To kon­ty­nu­a­cja „Kos­mo­lo­gii kwan­to­wej” i poś­red­nio też „Gra­nic kos­mo­su i kos­mo­lo­gii” (daw­niej „E­wo­lu­cja kos­mo­su i kos­mo­lo­gii”). To pew­ne u­ko­ro­no­wa­nie tych kil­ku po­zy­cji. Tak jak wspom­nia­na po­przed­nicz­ka – jest pi­sa­na ład­nym ję­zy­kiem i już spo­ro frag­men­tów wpi­sa­łem do Wi­ki­cy­ta­tów. Bę­dzie z niej też du­żo przy­pi­sów do ar­ty­ku­łu na Wi­ki­pe­dii o au­to­rze. To dzie­ło bar­dzo o­so­bi­ste, bo au­tor prze­cho­dzi do swo­ich włas­nych, ni­szo­wych prac. Nie sły­sza­łem o in­nych pol­skich fi­zy­kach, któ­rzy po­pu­la­ry­zo­wa­li­by swo­je włas­ne wy­ni­ki, a nie tyl­ko wie­dzę po­wszech­ną. (In­na spra­wa, że po­pu­la­ry­za­to­rów fi­zy­ki jest w Pols­ce sto­sun­ko­wo mało).

Ze zna­ny­mi na­u­kow­ca­mi jest tak, że na­wet jak są roz­chwy­ty­wa­ni i o­sa­cze­ni wy­wia­da­mi al­bo za­pro­sze­nia­mi – jak Hel­ler – to i tak łat­wiej do­wie­dzieć się o ich o­pi­niach i ra­dach niż o tym, czym kon­kret­nie zaj­mu­ją się w na­u­ce. Tak jest z Haw­kin­giem, tak też by­ło z Ein­stei­nem, o czym pi­sał Rus­sell. Na szczęś­cie o­prócz ksią­żek dla kom­plet­nych la­i­ków są też bar­dziej am­bit­ne jak ta. Nig­dzie in­dziej nie zna­laz­łem tak do­kład­nych in­for­ma­cji o pra­cach Hel­le­ra – naj­bliż­szy te­mu był do­da­tek do „Ty­god­ni­ka Po­wszech­ne­go” z o­ka­zji 80. u­ro­dzin w mar­cu te­go roku.

Hel­ler wy­ka­zał się spo­rą od­wa­gą, po­świę­ca­jąc się (do dzi­siaj!) ge­o­met­rii nie­prze­mien­nej. To te­o­ria rów­nie ni­szo­wa co trud­na, mo­że na­wet trud­niej­sza niż po­pu­lar­niej­sza te­o­ria su­per­strun al­bo pęt­lo­wa gra­wi­ta­cja kwan­to­wa. Wi­dać, że o­so­bis­ta cie­ka­wość wy­gra­ła u nie­go z par­ciem na suk­ces i na licz­bę cy­to­wań. Być mo­że je­go ba­da­nia w ta­kiej ni­szy nie by­ły­by moż­li­we w in­nych kra­jach, sły­ną­cych z syn­dro­mu „pub­lish or pe­rish” (pub­li­kuj al­bo giń).

War­to przy tym pa­mię­tać, że Hel­ler ma for­mal­ne wy­kształ­ce­nie wy­łącz­nie w fi­lo­zo­fii i w te­o­lo­gii. Pra­cu­je w fi­zy­ce i w ma­te­ma­ty­ce pra­wie z za­mi­ło­wa­nia, tzn. to nie jest je­go o­bo­wiąz­kiem. Dla­te­go ten al­tru­izm od ra­zu od­bi­ja e­wen­tu­al­ne za­rzu­ty o to, że je­go do­ro­bek jest skrom­ny. (Po­ja­wia­ły się ta­kie gło­sy m.in. przy na­da­wa­niu mu Na­gro­dy Tem­ple­to­na w 2008. Mo­im zda­niem to non­sens, sko­ro na­gro­da jest przy­zna­wa­na tak­że lu­dziom nie­pro­wa­dzą­cym żad­nych ba­dań jak np. Mat­ka Te­re­sa). Prze­ciw­nie – jak na sa­mo­u­ka jest im­po­nujący.

Sa­mej ge­o­met­rii nie­prze­mien­nej ży­czę po­wo­dze­nia w fi­zy­ce. Hel­ler przed­sta­wia trzy zja­wis­ka wy­jaś­nia­ne przez mo­de­le nie­prze­mien­ne: splą­ta­nie kwan­to­we (i pa­ra­doks EPR), kwan­to­wy po­stu­lat po­mia­ru i prob­lem ho­ry­zon­tu. Być mo­że za mo­je­go ży­cia (a mo­że na­wet za ży­cia sę­dzi­we­go au­to­ra) ten pro­gram ba­daw­czy o­siąg­nie suk­ce­sy i sta­nie się po­pu­lar­niej­szy. Au­tor sam wspo­mi­na już w „Kos­mo­lo­gii kwan­to­wej”, że stru­now­cy jak Bri­an Gree­ne wi­dzą cień ge­o­met­rii nie­prze­mien­nej w ze­ro-bra­nach M-te­o­rii. Hel­ler pod­kreś­la a­na­lo­gie swo­jej te­o­rii z mo­de­lem Har­tle’a–Haw­kin­ga tu­ne­lo­wa­nia Wszech­świa­ta z ni­coś­ci. W o­bu mo­de­lach nie ist­nie­je czas – ale Hel­ler i­dzie da­lej, e­li­mi­nu­jąc też przes­trzeń. Hel­ler sam wspo­mi­nał, że być mo­że róż­ne dro­gi do kwan­to­wej gra­wi­ta­cji zbieg­ną się, tak jak w I po­ło­wie XX w. róż­ne te­o­rie mi­kro­świa­ta o­ka­za­ły się róż­ny­mi as­pek­ta­mi tej sa­mej me­cha­ni­ki kwan­to­wej i kwan­to­wej te­o­rii pola.

Przez ja­kiś czas mar­twi­łem się, że ucz­nio­wie Hel­le­ra jak Pa­bjan i Gry­giel są głów­nie fi­lo­zo­fa­mi i co naj­wy­żej po­pu­la­ry­za­to­ra­mi fi­zy­ki, a je­go do­ro­bek fi­zycz­ny mo­że zo­stać za­pom­nia­ny. Na szczęś­cie w os­tat­nich kil­ku la­tach po­ja­wi­li się mło­dzi współ­pra­cow­ni­cy jak Mi­chał Eck­stein i To­masz Mil­ler, już publ­i­ku­ją­cy ra­zem ze sta­rym mis­trzem o nie­prze­mien­nym Wszech­świe­cie. Im wszyst­kim ży­czę po­wo­dzenia.

To być mo­że naj­bar­dziej tech­nicz­na książ­ka po­pu­lar­na z dzie­sią­tek, ja­kie Hel­ler na­pi­sał. Trud­niej­sze są już tyl­ko pod­ręcz­ni­ki i mo­no­gra­fie na­u­ko­we: „E­le­men­ty me­cha­ni­ki kwan­to­wej dla fi­lo­zo­fów”, „Te­o­re­tycz­ne pod­sta­wy kos­mo­lo­gii” i „O­sob­li­wy Wszech­świat”. Dla­te­go książ­kę moż­na po­le­cić prze­de wszyst­kim lu­dziom,...