Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Moja opinia nie jest zbyt autorytatywna, bo nie mam fachowego wyszkolenia w filozofii nauki ani porównania z resztą literatury. Mogę tylko powiedzieć, że wspominam ten podręcznik dobrze; wygląda na fachowy przegląd głównych doktryn naukoznawczych, które pojawiły się w XIX i XX wieku, mniej-więcej od konwencjonalistów francuskich przez pozytywistów logicznych i Poppera aż do modeli Kuhna i Lakatosa. To może być jedna z kilku podstawowych, najbardziej priorytetowych książek Hellera, z najszerszym gronem ludzi, którym można to polecić.

Moja opinia nie jest zbyt autorytatywna, bo nie mam fachowego wyszkolenia w filozofii nauki ani porównania z resztą literatury. Mogę tylko powiedzieć, że wspominam ten podręcznik dobrze; wygląda na fachowy przegląd głównych doktryn naukoznawczych, które pojawiły się w XIX i XX wieku, mniej-więcej od konwencjonalistów francuskich przez pozytywistów logicznych i Poppera aż do...

Bar­dzo so­lid­ny, sys­te­ma­tycz­ny prze­gląd te­ma­tu ciem­nej ma­te­rii i ciem­nej e­ner­gii. Jak to w śro­do­wis­ku Cent­rum Ko­per­ni­ka Ba­dań In­ter­dys­cy­pli­nar­nych – ma­ło sen­sa­cji i spe­ku­la­cji, a na­wet ma­ło o­so­bis­te­go zda­nia au­to­ra, a za to du­żo rze­tel­noś­ci, przy­pi­sów, itd.

Książ­ka mo­gła­by być na­wet pod­sta­wą krót­kie­go kur­su. Każ­de­mu, kto in­te­re­su­je się ciem­ną ma­te­rią i e­ner­gią, jest w sta­nie podać:
– źród­ła (em­pi­rycz­ne pod­sta­wy) tych hi­po­tez – ob­ser­wa­cje Zwi­cky­'ego, Ve­ry Ru­bin i innych,
– ich od­mia­ny – ro­dza­je po­stu­lo­wa­nych cząs­tek, ich roz­kła­du i e­nergii,
– hi­po­te­zy al­ter­na­tyw­ne – Te­VeS Be­ken­stei­na i MOG Mof­fa­ta w wy­pad­ku ciem­nej ma­te­rii, a mo­del Le­maî­tre’a–Tol­ma­na w wy­pad­ku ciem­nej e­nergii,
– pró­by spraw­dze­nia tych hi­po­tez – ist­nie­ją­ce ze­spo­ły ba­daw­cze szu­ka­ją­ce np. no­wych cząs­tek w pro­mie­nio­wa­niu kos­micznym.

To mi­łe u­zu­peł­nie­nie w tym te­ma­cie Goo­gle lub je­go sub­sty­tut, zwłasz­cza przy bra­ku do­stę­pu do In­ter­ne­tu (np. w po­dró­ży). Książ­ka mi­mo na­u­ko­wej rze­tel­noś­ci jest zro­zu­mia­ła (bez wzo­rów). Dla­te­go po­le­cam ją pra­wie każ­de­mu:
– ucz­niom i stu­den­tom szu­ka­ją­cym in­spi­ra­cji i po­mys­łu na ka­rie­rę tak jak ja
– na­u­czy­cie­lom i wy­kła­dow­com chcą­cym coś prze­ka­zać na ten temat
– la­i­kom za­in­te­re­so­wa­nym Kos­mosem.
Nie po­le­cę tej książ­ki tyl­ko ma­łym dzie­ciom, dla któ­rych mog­ła­by być nie­zro­zu­mia­ła i nud­na, bo jej je­dy­ny­mi i­lus­tra­cja­mi są wykresy.

Bar­dzo so­lid­ny, sys­te­ma­tycz­ny prze­gląd te­ma­tu ciem­nej ma­te­rii i ciem­nej e­ner­gii. Jak to w śro­do­wis­ku Cent­rum Ko­per­ni­ka Ba­dań In­ter­dys­cy­pli­nar­nych – ma­ło sen­sa­cji i spe­ku­la­cji, a na­wet ma­ło o­so­bis­te­go zda­nia au­to­ra, a za to du­żo rze­tel­noś­ci, przy­pi­sów, itd.

Książ­ka mo­gła­by być na­wet pod­sta­wą krót­kie­go kur­su....

To być mo­że naj­bar­dziej tech­nicz­na książ­ka po­pu­lar­na z dzie­sią­tek, ja­kie Hel­ler na­pi­sał. Trud­niej­sze są już tyl­ko pod­ręcz­ni­ki i mo­no­gra­fie na­u­ko­we: „E­le­men­ty me­cha­ni­ki kwan­to­wej dla fi­lo­zo­fów”, „Te­o­re­tycz­ne pod­sta­wy kos­mo­lo­gii” i „O­sob­li­wy Wszech­świat”. Dla­te­go książ­kę moż­na po­le­cić prze­de wszyst­kim lu­dziom, któ­rzy przy­naj­mniej pró­bo­wa­li stu­diów z fi­zy­ki, ma­te­ma­ty­ki lub in­nych ścis­łych dzie­dzin. Nie ma co pa­ni­ko­wać: są tam am­bit­ne ter­mi­ny (jak cen­trum al­geb­ry al­bo wiąz­ka re­pe­rów), ale nie są ściś­le de­fi­nio­wa­ne, nie ma tam twier­dzeń ani wzo­rów. To po­dob­ny po­ziom trud­noś­ci co w „Fi­zy­ce ru­chu i cza­so­przes­trze­ni”. Jest nie­po­rów­na­nie łat­wiej niż w „Dro­dze do rze­czy­wis­toś­ci” Pen­ro­se’a al­bo na­wet w „No­wym u­myś­le ce­sarza”.

To kon­ty­nu­a­cja „Kos­mo­lo­gii kwan­to­wej” i poś­red­nio też „Gra­nic kos­mo­su i kos­mo­lo­gii” (daw­niej „E­wo­lu­cja kos­mo­su i kos­mo­lo­gii”). To pew­ne u­ko­ro­no­wa­nie tych kil­ku po­zy­cji. Tak jak wspom­nia­na po­przed­nicz­ka – jest pi­sa­na ład­nym ję­zy­kiem i już spo­ro frag­men­tów wpi­sa­łem do Wi­ki­cy­ta­tów. Bę­dzie z niej też du­żo przy­pi­sów do ar­ty­ku­łu na Wi­ki­pe­dii o au­to­rze. To dzie­ło bar­dzo o­so­bi­ste, bo au­tor prze­cho­dzi do swo­ich włas­nych, ni­szo­wych prac. Nie sły­sza­łem o in­nych pol­skich fi­zy­kach, któ­rzy po­pu­la­ry­zo­wa­li­by swo­je włas­ne wy­ni­ki, a nie tyl­ko wie­dzę po­wszech­ną. (In­na spra­wa, że po­pu­la­ry­za­to­rów fi­zy­ki jest w Pols­ce sto­sun­ko­wo mało).

Ze zna­ny­mi na­u­kow­ca­mi jest tak, że na­wet jak są roz­chwy­ty­wa­ni i o­sa­cze­ni wy­wia­da­mi al­bo za­pro­sze­nia­mi – jak Hel­ler – to i tak łat­wiej do­wie­dzieć się o ich o­pi­niach i ra­dach niż o tym, czym kon­kret­nie zaj­mu­ją się w na­u­ce. Tak jest z Haw­kin­giem, tak też by­ło z Ein­stei­nem, o czym pi­sał Rus­sell. Na szczęś­cie o­prócz ksią­żek dla kom­plet­nych la­i­ków są też bar­dziej am­bit­ne jak ta. Nig­dzie in­dziej nie zna­laz­łem tak do­kład­nych in­for­ma­cji o pra­cach Hel­le­ra – naj­bliż­szy te­mu był do­da­tek do „Ty­god­ni­ka Po­wszech­ne­go” z o­ka­zji 80. u­ro­dzin w mar­cu te­go roku.

Hel­ler wy­ka­zał się spo­rą od­wa­gą, po­świę­ca­jąc się (do dzi­siaj!) ge­o­met­rii nie­prze­mien­nej. To te­o­ria rów­nie ni­szo­wa co trud­na, mo­że na­wet trud­niej­sza niż po­pu­lar­niej­sza te­o­ria su­per­strun al­bo pęt­lo­wa gra­wi­ta­cja kwan­to­wa. Wi­dać, że o­so­bis­ta cie­ka­wość wy­gra­ła u nie­go z par­ciem na suk­ces i na licz­bę cy­to­wań. Być mo­że je­go ba­da­nia w ta­kiej ni­szy nie by­ły­by moż­li­we w in­nych kra­jach, sły­ną­cych z syn­dro­mu „pub­lish or pe­rish” (pub­li­kuj al­bo giń).

War­to przy tym pa­mię­tać, że Hel­ler ma for­mal­ne wy­kształ­ce­nie wy­łącz­nie w fi­lo­zo­fii i w te­o­lo­gii. Pra­cu­je w fi­zy­ce i w ma­te­ma­ty­ce pra­wie z za­mi­ło­wa­nia, tzn. to nie jest je­go o­bo­wiąz­kiem. Dla­te­go ten al­tru­izm od ra­zu od­bi­ja e­wen­tu­al­ne za­rzu­ty o to, że je­go do­ro­bek jest skrom­ny. (Po­ja­wia­ły się ta­kie gło­sy m.in. przy na­da­wa­niu mu Na­gro­dy Tem­ple­to­na w 2008. Mo­im zda­niem to non­sens, sko­ro na­gro­da jest przy­zna­wa­na tak­że lu­dziom nie­pro­wa­dzą­cym żad­nych ba­dań jak np. Mat­ka Te­re­sa). Prze­ciw­nie – jak na sa­mo­u­ka jest im­po­nujący.

Sa­mej ge­o­met­rii nie­prze­mien­nej ży­czę po­wo­dze­nia w fi­zy­ce. Hel­ler przed­sta­wia trzy zja­wis­ka wy­jaś­nia­ne przez mo­de­le nie­prze­mien­ne: splą­ta­nie kwan­to­we (i pa­ra­doks EPR), kwan­to­wy po­stu­lat po­mia­ru i prob­lem ho­ry­zon­tu. Być mo­że za mo­je­go ży­cia (a mo­że na­wet za ży­cia sę­dzi­we­go au­to­ra) ten pro­gram ba­daw­czy o­siąg­nie suk­ce­sy i sta­nie się po­pu­lar­niej­szy. Au­tor sam wspo­mi­na już w „Kos­mo­lo­gii kwan­to­wej”, że stru­now­cy jak Bri­an Gree­ne wi­dzą cień ge­o­met­rii nie­prze­mien­nej w ze­ro-bra­nach M-te­o­rii. Hel­ler pod­kreś­la a­na­lo­gie swo­jej te­o­rii z mo­de­lem Har­tle’a–Haw­kin­ga tu­ne­lo­wa­nia Wszech­świa­ta z ni­coś­ci. W o­bu mo­de­lach nie ist­nie­je czas – ale Hel­ler i­dzie da­lej, e­li­mi­nu­jąc też przes­trzeń. Hel­ler sam wspo­mi­nał, że być mo­że róż­ne dro­gi do kwan­to­wej gra­wi­ta­cji zbieg­ną się, tak jak w I po­ło­wie XX w. róż­ne te­o­rie mi­kro­świa­ta o­ka­za­ły się róż­ny­mi as­pek­ta­mi tej sa­mej me­cha­ni­ki kwan­to­wej i kwan­to­wej te­o­rii pola.

Przez ja­kiś czas mar­twi­łem się, że ucz­nio­wie Hel­le­ra jak Pa­bjan i Gry­giel są głów­nie fi­lo­zo­fa­mi i co naj­wy­żej po­pu­la­ry­za­to­ra­mi fi­zy­ki, a je­go do­ro­bek fi­zycz­ny mo­że zo­stać za­pom­nia­ny. Na szczęś­cie w os­tat­nich kil­ku la­tach po­ja­wi­li się mło­dzi współ­pra­cow­ni­cy jak Mi­chał Eck­stein i To­masz Mil­ler, już publ­i­ku­ją­cy ra­zem ze sta­rym mis­trzem o nie­prze­mien­nym Wszech­świe­cie. Im wszyst­kim ży­czę po­wo­dzenia.

To być mo­że naj­bar­dziej tech­nicz­na książ­ka po­pu­lar­na z dzie­sią­tek, ja­kie Hel­ler na­pi­sał. Trud­niej­sze są już tyl­ko pod­ręcz­ni­ki i mo­no­gra­fie na­u­ko­we: „E­le­men­ty me­cha­ni­ki kwan­to­wej dla fi­lo­zo­fów”, „Te­o­re­tycz­ne pod­sta­wy kos­mo­lo­gii” i „O­sob­li­wy Wszech­świat”. Dla­te­go książ­kę moż­na po­le­cić prze­de wszyst­kim lu­dziom,...

Ty­tuł jest ry­zy­kow­ny. Chy­ba tyl­ko nie­wiel­ka część fi­lo­zo­fów, a tym bar­dziej stu­den­tów fi­lo­zo­fii, zna ma­te­ma­ty­kę na ty­le, że­by zro­zu­mieć tę książkę.

Dla mnie to by­ła so­lid­na po­moc w na­u­ce me­cha­ni­ki kwan­to­wej. Czu­ję się dzię­ki niej le­piej przy­go­to­wa­ny do właś­ci­we­go kur­su a­ka­de­mic­kie­go w przysz­łym ro­ku. Po­le­cam in­nym stu­den­tom fi­zy­ki (mo­że też che­mii, na­no­tech­no­lo­gii i in­nych dy­scyp­lin ko­rzy­sta­ją­cych z me­cha­ni­ki kwan­to­wej). La­i­kom mo­że o­de­brać złu­dze­nia, że me­cha­ni­kę kwan­to­wą moż­na „wy­tłu­ma­czyć swo­je­mu psu” al­bo „po­znać w je­den week­end”, jak su­ge­rują nie­któ­re ksią­żecz­ki po­pularne.

Hel­ler wy­kła­da ma­te­ma­tycz­ny for­ma­lizm MQ z peł­nym ry­go­rem, dość rzad­ko spo­ty­ka­nym w kur­sach fi­zy­ki. To po­dob­ny styl jak w je­go in­nych mo­no­gra­fiach na­u­ko­wych – np. w „Fi­zy­ce ru­chu i cza­so­przes­trze­ni”, w „Te­o­re­tycz­nych pod­sta­wach kos­mo­lo­gii” i w „O­sob­li­wym Wszech­świecie”.

Ty­tuł jest ry­zy­kow­ny. Chy­ba tyl­ko nie­wiel­ka część fi­lo­zo­fów, a tym bar­dziej stu­den­tów fi­lo­zo­fii, zna ma­te­ma­ty­kę na ty­le, że­by zro­zu­mieć tę książkę.

Dla mnie to by­ła so­lid­na po­moc w na­u­ce me­cha­ni­ki kwan­to­wej. Czu­ję się dzię­ki niej le­piej przy­go­to­wa­ny do właś­ci­we­go kur­su a­ka­de­mic­kie­go w przysz­łym ro­ku. Po­le­cam in­nym...

Dob­rze, że tę ksią­żecz­kę wzno­wio­no, w ra­mach mi­gra­cji dzieł Hel­le­ra do po­waż­ne­go Co­per­ni­cus Cen­ter Press z ni­szo­wych, wręcz pro­win­cjo­nal­nych wy­daw­nictw (jak Bib­los — die­ce­zji tar­now­skiej). Ma­lut­ka ob­ję­tość (ok. stu stron) ku­si i poz­wa­la prze­tra­wić to dzieł­ko bez pro­ble­mu w je­den dzień. Mi­mo to mu­szę po­wie­dzieć, że kom­plet­nie nie re­zo­no­wa­ło ze mną.

Po­dob­nie jak „Sens ży­cia i sens wszech­świa­ta” jest chy­ba kom­pi­la­cją krót­kich teks­tów pi­sa­nych w róż­nym cza­sie i w róż­nych o­ko­licz­noś­ciach. Po­ja­wia­ją się re­fleks­je o sła­boś­ciach fe­no­me­no­lo­gii Hus­ser­la, o fi­lo­zo­fii Kar­la Pop­pe­ra i o po­ję­ciu in­ter­su­biek­tyw­noś­ci (tro­chę cie­kaw­sze). Za­pa­mię­ta­łem z niej po­wie­dze­nie, że głu­po­ta od­róż­nia czło­wie­ka od ma­szyn. Mi­mo to nie zna­laz­łem w niej in­for­ma­cji, któ­re na­da­wa­ły­by się np. ja­ko przy­pis do ar­ty­ku­łu na Wiki.

Być mo­że są lu­dzie za­in­te­re­so­wa­ni fi­lo­zo­fią od in­nej stro­ny niż ja, dla któ­rych ta po­zy­cja bę­dzie cie­kaw­sza. Bar­dzo lu­bię i sza­nu­ję Hel­le­ra, ale z bó­lem mu­szę na­pi­sać, że to praw­do­po­dob­nie jed­na z je­go mniej kon­kret­nych i mniej u­da­nych ksią­żek (przy­naj­mniej ze zna­nych mi o­ko­ło dwu­dziestu).

Dob­rze, że tę ksią­żecz­kę wzno­wio­no, w ra­mach mi­gra­cji dzieł Hel­le­ra do po­waż­ne­go Co­per­ni­cus Cen­ter Press z ni­szo­wych, wręcz pro­win­cjo­nal­nych wy­daw­nictw (jak Bib­los — die­ce­zji tar­now­skiej). Ma­lut­ka ob­ję­tość (ok. stu stron) ku­si i poz­wa­la prze­tra­wić to dzieł­ko bez pro­ble­mu w je­den dzień. Mi­mo to mu­szę po­wie­dzieć, że kom­plet­nie...

To zbiór e­se­jów au­to­ra, któ­re mo­gły­by być po­roz­miesz­cza­ne po in­nych książ­kach. Mo­ją u­wa­gę zwró­ciły:
– pre­hi­sto­ria kos­mo­lo­gii, np. pa­ra­do­ksy Ol­ber­sa, See­li­ge­ra i Boltz­man­na – po­mi­nię­te chy­ba w „Gra­ni­cach kos­mo­su i kos­mo­logii”;
– roz­wa­ża­nia na te­mat po­ję­cia zło­żo­noś­ci w bio­lo­gii. Pa­so­wa­ły­by do „Fi­lo­zo­fii przy­pad­ku”, do „E­le­men­tów fi­lo­zo­fii przy­ro­dy” al­bo do „Dy­le­ma­tów e­wo­lu­cji”, ale tych os­tat­nich jesz­cze nie czy­ta­łem. Na po­dob­ny te­mat pi­sał chy­ba któ­ryś z je­go współ­pra­cow­ni­ków (mo­że T. Pa­bjan) w książ­ce „Wszech­świat – ma­szy­na czy myśl?”.
– Re­flek­sje o tzw. struk­tu­ra­liz­mie w fi­lo­zo­fii ma­te­ma­ty­ki i w fi­lo­zo­fii na­u­ki. Te­mat struk­tu­ral­ne­go re­a­liz­mu był po­dej­mo­wa­ny przez wio­dą­cych fi­lo­zo­fów na­u­ki, np. w Ox­for­dzie Da­vid Wal­la­ce i Si­mon Saun­ders. Swo­ją e­pi­ste­mo­lo­gię Hel­ler wy­kła­dał chy­ba sze­rzej w książ­ce „Fi­lo­zo­fia i Wszech­świat” (nie my­lić z „Wszech­świat i fi­lo­zofia”).
– in­for­ma­cja, że za a­neg­do­tę o jabł­ku New­to­na od­po­wia­da m.in. je­go zna­jo­my Wil­liam Stu­keley.
– in­for­ma­cje o re­cep­cji dar­wi­niz­mu przez Koś­ciół Ka­to­lic­ki w XIX w.

To ko­lej­na „cie­ka­wost­ko­wa” książ­ka Hel­lera, ale mo­im zda­niem bar­dziej „kon­kret­na” niż np. „U­chwy­cić prze­mi­ja­nie” al­bo „Bóg i ge­o­metria”.

To zbiór e­se­jów au­to­ra, któ­re mo­gły­by być po­roz­miesz­cza­ne po in­nych książ­kach. Mo­ją u­wa­gę zwró­ciły:
– pre­hi­sto­ria kos­mo­lo­gii, np. pa­ra­do­ksy Ol­ber­sa, See­li­ge­ra i Boltz­man­na – po­mi­nię­te chy­ba w „Gra­ni­cach kos­mo­su i kos­mo­logii”;
– roz­wa­ża­nia na te­mat po­ję­cia zło­żo­noś­ci w bio­lo­gii. Pa­so­wa­ły­by do „Fi­lo­zo­fii...

Ko­lej­na cie­ka­wost­ka, tro­chę jak „U­chwy­cić prze­mi­janie”.

Au­tor ba­da wza­jem­ne wpły­wy ge­o­me­trii i fi­lo­zo­fii oraz te­o­lo­gii. Wy­ka­zu­je się wiel­ką e­ru­dy­cją, się­ga­jąc do bar­dzo ma­ło zna­nych au­to­rów – np. Oj­ców Koś­cio­ła jak Grze­gorz z Ny­sy, lu­dzi z Wie­ków Ciem­nych jak Be­da Czci­god­ny, z koń­ca śred­nio­wie­cza jak Mi­ko­łaj z Ku­zy, czy przejś­cio­wych mię­dzy Kar­tez­ju­szem a New­to­nem. Na tym os­tat­nim hi­sto­ria się u­ry­wa, ale au­tor za­po­wia­dał II tom (przy krót­kim wy­wia­dzie z o­ka­zji 80. urodzin).

Hel­ler na­pi­sał też prze­glą­do­wy ar­ty­kuł o tej te­ma­ty­ce do an­glo­ję­zycz­nej En­cy­klo­pe­dii Na­u­ki i Re­li­gii. Wspom­niał mi o­so­biś­cie, że właś­nie to go za­in­spi­ro­wa­ło do prze­stu­dio­wa­nia te­ma­tu głębiej.

Po­le­cam lu­dziom, któ­rzy ma­ją czas na ta­kie cie­ka­wostki.

Ko­lej­na cie­ka­wost­ka, tro­chę jak „U­chwy­cić prze­mi­janie”.

Au­tor ba­da wza­jem­ne wpły­wy ge­o­me­trii i fi­lo­zo­fii oraz te­o­lo­gii. Wy­ka­zu­je się wiel­ką e­ru­dy­cją, się­ga­jąc do bar­dzo ma­ło zna­nych au­to­rów – np. Oj­ców Koś­cio­ła jak Grze­gorz z Ny­sy, lu­dzi z Wie­ków Ciem­nych jak Be­da Czci­god­ny, z koń­ca śred­nio­wie­cza jak Mi­ko­łaj z Ku­zy,...

So­lid­ny wy­wiad-rze­ka. Nie­daw­no u­ka­zał się dru­gi, pro­wa­dzo­ny przez in­nych dzien­ni­ka­rzy – „Wie­rzę, że­by zro­zumieć”.

Z tej książ­ki częs­to ko­rzy­sta­łem przy re­da­go­wa­niu ar­ty­ku­łu o Hel­le­rze na Wi­ki. Stresz­cza wie­le wąt­ków – je­go ży­cie o­so­bis­te, pra­cę na­u­ko­wą, po­glą­dy fi­lo­zo­ficz­ne na wie­le te­ma­tów, a na­wet o­pi­nie na te­mat for­macji du­chow­nej w se­mi­na­riach czy or­ga­ni­za­cji wa­ty­kań­skie­go me­ce­na­tu nad nauką.

To by­ła też praw­do­po­dob­nie pierw­sza książ­ka w mo­im ży­ciu, któ­rą prze­czy­ta­łem w je­den dzień. Za­raz po niej po­sy­pa­ły się na­stęp­ne te­go sa­me­go au­to­ra. Po­le­cam wszyst­kim ja­ko chy­ba naj­lep­sze wpro­wa­dze­nie do Hel­le­ra, po­ka­zu­ją­ce je­go syl­wet­kę i naj­waż­niej­sze po­glą­dy z róż­nych stron.

So­lid­ny wy­wiad-rze­ka. Nie­daw­no u­ka­zał się dru­gi, pro­wa­dzo­ny przez in­nych dzien­ni­ka­rzy – „Wie­rzę, że­by zro­zumieć”.

Z tej książ­ki częs­to ko­rzy­sta­łem przy re­da­go­wa­niu ar­ty­ku­łu o Hel­le­rze na Wi­ki. Stresz­cza wie­le wąt­ków – je­go ży­cie o­so­bis­te, pra­cę na­u­ko­wą, po­glą­dy fi­lo­zo­ficz­ne na wie­le te­ma­tów, a na­wet o­pi­nie na te­mat...

Ty­tuł mo­że być my­lą­cy, a na­wet od­stra­sza­ją­cy. Na szczęś­cie książ­ka nie ma nic wspól­ne­go z e­zo­te­ry­ką, a za­miast te­go za­wie­ra ha­bi­li­ta­cję au­to­ra. To so­lid­ny wy­kład z hi­sto­rii i in­ter­pre­ta­cji me­cha­ni­ki kwan­to­wej, a kon­kret­niej z twór­czoś­ci Joh­na Stew­ar­ta Bel­la, au­to­ra słyn­nych nie­równości.

To so­lid­na od­trut­ka na pow­szech­ne “shut up and cal­cu­late”, jak i­ro­nicz­nie zre­la­cjo­no­wał in­ter­pre­ta­cję ko­pen­has­ką Da­vid Mer­min. Ono skut­ku­je po­wszech­ny­mi nie­po­ro­zu­mie­nia­mi, np. że twier­dze­nie Bel­la po­grze­ba­ło hi­po­te­zy zmien­nych u­kry­tych. Tym­cza­sem sam Bell był zwo­len­ni­kiem me­cha­ni­ki Bohma.

Ty­tuł mo­że być my­lą­cy, a na­wet od­stra­sza­ją­cy. Na szczęś­cie książ­ka nie ma nic wspól­ne­go z e­zo­te­ry­ką, a za­miast te­go za­wie­ra ha­bi­li­ta­cję au­to­ra. To so­lid­ny wy­kład z hi­sto­rii i in­ter­pre­ta­cji me­cha­ni­ki kwan­to­wej, a kon­kret­niej z twór­czoś­ci Joh­na Stew­ar­ta Bel­la, au­to­ra słyn­nych nie­równości.

To so­lid­na od­trut­ka na...

To bar­dzo so­lid­na książ­ka o hi­po­te­zie kos­micz­ne­go do­bo­ru na­tu­ral­ne­go (KDN) Lee Smo­li­na. By­ła wy­ło­żo­na przez jej au­to­ra chy­ba w „Ży­ciu Kos­mo­su”, ale in­na i bar­dziej ak­tu­al­na per­spek­ty­wa jest bar­dzo cenna.

Łu­kasz Lam­ża bar­dzo sta­ran­nie a­na­li­zu­je szan­se i trud­noś­ci hi­po­te­zy KDN, cza­sa­mi za­ska­ku­jąc wie­dzą ma­te­ma­tycz­ną ja­ko fi­lo­zof na­u­ki (i przy­ro­dy, jak sam sie­bie o­kreśla).

Nie zna­laz­łem błę­dów du­żo więk­szych niż kil­ka li­te­ró­wek. Książ­ka ro­i się od przy­pi­sów, a dzię­ki a­nek­so­wi z ab­strak­ta­mi roz­dzia­łów ła­two ją przy­swo­ić so­bie na wstę­pie i po­wtó­rzyć na ko­niec. Po­le­cam i ab­so­lut­nym la­i­kom (niech nie od­stra­szą ich spo­ra­dycz­ne wzo­ry), i fa­chow­com, bo o­pra­co­wa­nia na ten te­mat bra­ko­wa­ło na ryn­ku (nie tyl­ko polskim).

To bar­dzo so­lid­na książ­ka o hi­po­te­zie kos­micz­ne­go do­bo­ru na­tu­ral­ne­go (KDN) Lee Smo­li­na. By­ła wy­ło­żo­na przez jej au­to­ra chy­ba w „Ży­ciu Kos­mo­su”, ale in­na i bar­dziej ak­tu­al­na per­spek­ty­wa jest bar­dzo cenna.

Łu­kasz Lam­ża bar­dzo sta­ran­nie a­na­li­zu­je szan­se i trud­noś­ci hi­po­te­zy KDN, cza­sa­mi za­ska­ku­jąc wie­dzą...

Mogę śmiało powiedzieć, że to jedna z pięciu najlepszych wśród ponad 20 książek Hellera, jakie przeczytałem.

To dziwne pisać o kilkunastoletniej książce, że była przeze mnie długo wyczekiwana – ale tak właśnie było. Już w 2010, przy czytaniu „Granic kosmosu i kosmologii” – jego pierwszej przeczytanej przeze mnie książki – „Kosmologia kwantowa” pojawiła się w przypisie. Potem długo nie mogłem na nią trafić. Znalazła się raz w bibliotece, ale poza miejscem stałego zamieszkania. Znajoma wspominała o przeczytaniu jej. Wreszcie przy przeprowadzce znajomego znalazła się – na szczęście ocalała od wyprzedaży. Przez ostatnich 10 lat Heller pisał i wznawiał głównie książki filozoficzno-teologiczne – ze szczytnym wyjątkiem „Elementów mechaniki kwantowej”. To zaczęło nawet budować fałszywy obraz Hellera jako filozofa udającego fizyka. Dlatego można było poczuć głód konkretu i „twardej nauki”. Ta książeczka go w pełni zaspokaja.

Na rynku nie brakuje książek popularnych o kwantowaniu grawitacji – są Hawking, Penrose i liczni strunowcy jak Kaku, Greene i Susskind. Nie widziałem jednak krótkiej pracy przeglądowej takiej jak ta.

Wydanie jest niezłe. Ma krótkie rozdziały z podrozdziałami, spis treści na początku, bibliografię, skorowidz, przypisy na bieżących stronach, tak jak rozdziały podawane na każdej stronie. Prawie nie ma jednoliterowych sierotek, wdów, a szewców i bękartów nie ma wcale. Pierwsze akapity po środtytule nie mają wcięcia – to dobry, podobno dość nowy trend, tak jak używanie półpauz zamiast pauz. Jednak nie byłbym sobą, gdybym nie przyczepił się do czegoś.

Niestety indeks rzeczowy i osobowy są wymieszane. Grzbiet jest zapisany z dołu do góry, co jest irytującą wadą tej serii Prószyńskiego. Zdarzają się kilkuliterowe sierotki (dla symboli matematycznych nawet jednoliterowe) i wdowy. Przy ok. 50 znakach na wiersz i przy dzieleniu wyrazów można by je usunąć bez szkód dla justowania. W paru miejscach brakuje ilustracji, o jakie prosi się tekst – zwłaszcza że jest na nie sporo miejsca w takim krótkim dziełku. Można by też dodać więcej przypisów – bez ogólników jak „wielu uczonych”, „liczne doświadczenia”, „doskonale sprawdzono” itd. W jednym miejscu niepotrzebnie używa jednostki angstrema. Znalazłem też jeden kwiatek: „praca L. Randalla”. L. Randall to kobieta i ma na imię Lisa. :-) Jest autorką dość znanej książki „Pukając do nieba bram”.

Heller zaryzykował też bardzo śmiałym stwierdzeniem, że kwantowanie grawitacji to problem numer jeden współczesnej fizyki. Nawet jeśli można mówić o czymś takim jak „najważniejszy problem”, to chyba mało który fizyk, nawet teoretyk, nawet kosmolog, zgodzi się, że to akurat kwantowa grawitacja nim jest. Stoi gdzieś w rozkroku między fizyką, matematyką i filozofią. To nic złego, ale trudno uznać obrzeża fizyki za jej centrum. Przypomina się cytat, że historycy lubią określać swoje ulubione epoki jako przełomowe. Podobnie Lederman na koniec „Boskiej cząstki” zwracał uwagę, jak to miło być potrzebnym. W samej kosmologii i relatywistce dużo gorętsze wydają się problemy ciemnej materii i energii albo fal grawitacyjnych.

Mimo to książka jest udana i jej usterki nie przeszkadzają mi w poleceniu jej komukolwiek – laikom w każdym wieku (może od poziomu gimnazjum), studentom ścisłych kierunków i samym naukowcom. Heller daje popis swojego dobrego stylu – np. wstęp zaczyna od rozważenia znaczeń słowa „wstęp”. Ma inspirujące cytaty, często na końcach rozdziałów. Chyba dodam je do Wikiquote.
– „Nie tylko Wszechświat jest wyzwaniem dla człowieka. Człowiek jest wyzwaniem dla samego siebie”.
– „Jeżeli fizyki nie nazywamy dziś królową nauk, to tylko dlatego, że światem już nie rządzą koronowane głowy”.
– „Energie potrzebne do tego, by spenetrować obszar kwantowej grawitacji, są tak ogromne, że może nimi swobodnie operować tylko literatura science fiction”.
– „Przepowiednie w fizyce mają to do siebie, że ich spełnienie zaskakuje nawet najśmielszych proroków”.
– „Fizyka to pasjonująca nauka, bo jest naszym Wielkim Pytaniem skierowanym do Rzeczywistości”.

Po usunięciu paru wad książeczka będzie wzorowa.

Mogę śmiało powiedzieć, że to jedna z pięciu najlepszych wśród ponad 20 książek Hellera, jakie przeczytałem.

To dziwne pisać o kilkunastoletniej książce, że była przeze mnie długo wyczekiwana – ale tak właśnie było. Już w 2010, przy czytaniu „Granic kosmosu i kosmologii” – jego pierwszej przeczytanej przeze mnie książki – „Kosmologia kwantowa” pojawiła się w przypisie....

Widać, że książka jest skompilowana z różnych tekstów pisanych w różnym czasie i w różnych okolicznościach. Dlatego brak jej przewodniego tematu, a tytuł pasuje głównie do ostatnich rozdziałów. Trochę przejrzystości dodaje to, że rozdziały pogrupowano w cztery części.

Książka nie tworzy jednego wywodu, dlatego też brakuje jakichś wyraźnych konkluzji. Mimo to można się dowiedzieć trochę o poglądach Hellera na relacje nauki (science) i filozofii, filozofii i teologii, a wreszcie nauki i teologii. Cytowałem ją w artykule o Hellerze na Wiki.

Pisze o filozoficznych (często milczących) założeniach nauk – które mogłyby być podane gdzie indziej, np. w książkach „Filozofia i Wszechświat”, „Filozofia nauki” albo „Pojmowalny Wszechświat”. Pisze o jego stosunku do tomizmu i do innych nurtów filozoficznych w katolicyzmie. Mógłby to przenieść do „Nowej fizyki i nowej teologii”. Pisze o kwestii naturalizmu metodologicznego i ewolucji – co mógłby umieścić w książkach „Dylematy ewolucji” albo „Początek i stworzenie”.

To kolejna książka Hellera obok „Granic Nauki”, która mogłaby być uszczuplona właśnie przenoszeniem treści do innych tytułów – ale moim zdaniem mniej konkretna. Po odcięciu tych fragmentów, które pasują gdzie indziej, zostają pewne uwagi o języku religii, o logice (np. parakonsystentnej) i wreszcie poszukiwania Sensu. Nie rozumiem, dlaczego to właśnie ta książka Hellera została chyba najbardziej doceniona przez rynek. Była wznawiana największą liczbę razy i jako jedyna doczekała się tłumaczenia na niemiecki. Być może przeważył chwytliwy tytuł. Polecam tylko najwierniejszym fanom Hellera, którzy szukają źródeł i przypisów (jak ja). Inni mogliby wyrobić sobie o nim fałszywe wyobrażanie, że to mętny autor, kiedy wcale tak nie jest (czego dowodzą jego książki fizyczne i inne filozoficzne).

Widać, że książka jest skompilowana z różnych tekstów pisanych w różnym czasie i w różnych okolicznościach. Dlatego brak jej przewodniego tematu, a tytuł pasuje głównie do ostatnich rozdziałów. Trochę przejrzystości dodaje to, że rozdziały pogrupowano w cztery części.

Książka nie tworzy jednego wywodu, dlatego też brakuje jakichś wyraźnych konkluzji. Mimo to można się...

To bardzo oryginalna, hybrydowa publikacja. Z jednej strony przedstawia historię rozumienia ruchu i czasoprzestrzeni (bardziej ambitnie niż w „Uchwycić przemijanie”), autor po autorze – są wśród nich Arystoteles, Kopernik, Newton, Leibniz, Berkeley, Mach, tak że jest też wykładem filozofii czasu i przestrzeni.

Z drugiej strony – autor nie poprzestaje na filozoficzno-historycznych dywagacjach i formułuje odpowiednie stanowiska i odkrycia za pomocą twardej matematyki. Odwołuje się do formalizmu tzw. wiązek włóknistych – podobnie jak Roger Penrose w „Drodze do rzeczywistości”. Być może między tymi autorami był jakiś wpływ lub wspólne źródło. Heller wymieniał prof. Andrzeja Trautmana jako tego, kto pokazał mu ten formalizm czasoprzestrzeni. Pojawiają się też wzmianki o konstrukcji liczb rzeczywistych przez przekroje Dedekinda oraz o lemacie Borela i o zwartości – cenne w zrozumieniu matematycznego modelu przestrzeni i czasu.

Polecam studentom fizyki lub filozofii – jako pewne uzupełnienie kursów mechaniki klasycznej i teorii względności. Autor sam wspomina, że to też pewne wprowadzenie do jego trudniejszej monografii – „Teoretycznych podstaw kosmologii”. Wspomina też o planach napisania książeczki o szczególnej teorii względności, które jednak nie zostały zrealizowane. (Telegraficzny skrót STW jest tylko podany w „Elementach filozofii przyrody”). To jedna z niewielu książek Hellera, które się ukazały również po angielsku – jako „The Science of Space-Time” z Derkiem Raine’em, podobno bardziej rozbudowane.

Niefizyków może zainteresować koniec książki, gdzie autor przedstawia swoje poglądy na ewolucję nauki. Używa analogii do układów dynamicznych, bifurkacji i atraktorów. Prezentuje w ten sposób pewną „trzecią drogę” między realizmem Poppera i Lakatosa a antyrealizmem Kuhna i Feyerabenda.

To bardzo oryginalna, hybrydowa publikacja. Z jednej strony przedstawia historię rozumienia ruchu i czasoprzestrzeni (bardziej ambitnie niż w „Uchwycić przemijanie”), autor po autorze – są wśród nich Arystoteles, Kopernik, Newton, Leibniz, Berkeley, Mach, tak że jest też wykładem filozofii czasu i przestrzeni.

Z drugiej strony – autor nie poprzestaje na...

Niezła książka, zbierająca w jednym miejscu i rozwijająca różne opinie Hellera na temat relacji nauki i wiary. Pamiętam, jak zaraz po założeniu Centrum Kopernika w 2008 (a może w 2009?) ukazywał się półroczny cykl wykładów z serii „Nauka i religia”. Heller miał chyba wtedy (a może przy innej okazji) wykład, na którym ubolewał, że nie ma czasu zacząć od Greków, i zaczął od pozytywizmu logicznego w XX w. Tutaj miał miejsce i czas się rozpisać (choć książka jest starsza od tego wykładu).

Porusza różne wątki – np. 3 starożytne tradycje naukowe (wspominane też w „Uchwycić przemijanie”, w „Bóg i nauka” i pewnie w wielu innych miejscach), przełomową scholastykę, później wielki rozłam następujący ok. XVII w. i dalsze losy nauki i religii. Szkoda tylko, że mimo kolejnego (chyba już IV) wydania, książka ciągle nie ma w pełni chronologicznego układu. Mogłaby też być bardziej wyczerpująca – np. poruszyć temat recepcji darwinizmu przez Kościół w XIX w., zabierając odpowiedni rozdział z książki „Granice nauki” (której nie zaszkodziłoby uszczuplenie).

Pozostaje nadzieja, że bardzo zajęty i sędziwy Heller mimo wszystko znajdzie czas na poprawki, tak że następne wydanie będzie już wzorowe. Uzupełnieniem tej książki mogą być fragmenty wspomnianych „Granic Nauki”, „Stworzenie i początek świata”, „Filozofia przypadku”, „Sens życia i sens Wszechświata” i wywiady-rzeki: „Bóg i nauka”, „Wierzę, żeby zrozumieć”.

Niezła książka, zbierająca w jednym miejscu i rozwijająca różne opinie Hellera na temat relacji nauki i wiary. Pamiętam, jak zaraz po założeniu Centrum Kopernika w 2008 (a może w 2009?) ukazywał się półroczny cykl wykładów z serii „Nauka i religia”. Heller miał chyba wtedy (a może przy innej okazji) wykład, na którym ubolewał, że nie ma czasu zacząć od Greków, i zaczął...

Bardzo solidny przegląd podstawowych pojęć filozoficznych, którymi posługują się nauki ścisłe: przestrzeń i czas, materia, Kosmos, życie.

Pozwala zgromadzić podstawowe informacje na ten temat – prawdziwy elementarz tego, na co się mówi „science literacy”. Polecam wszystkim humanistom. Tu można zdobyć rzetelne informacje o tym, co mówi szczególna teoria względności, co mówi fizyka cząstek o budowie Wszechświata, co mówi kosmologia o jego pochodzeniu, a co biologia mówi o naturze, o rozwoju i o pochodzeniu życia.

Jednocześnie to niezbędnik tego, co można by nazwać „philosophical literacy”. Polecam jako odtrutkę wszystkim zaciśniętym głowom, które naiwnie myślą, że filozofia to gdybanie o sensie życia, które przestało być potrzebne wraz z powstaniem nowożytnej nauki. Ta pozycja otwiera oczy na otwarte problemy związane z pozornie łatwymi tematami.

Tutaj są np. przedstawione różne interpretacje przestrzeni i czasu (substancjalna Newtona i relacyjna Leibniza). Mi ta książka otworzyła oczy na otwarty fizyczny, a nie tylko filozoficzny problem z asymetrią czasową: skąd się bierze. Dwie różne interpretacje nazywam słabą i silną strzałką czasu, choć to określenie nie pada chyba w tekście. To rzuciło nowe światło na spory Hawkinga z Penrose’em, o których czytałem u Wojciecha Grygiela.

Przy szczególnej teorii względności podane są oryginalne, rzadko podawane informacje o (rzekomych) powiązaniach z kantyzmem i o (autentycznych) powiązaniach z operacjonizmem noblisty Petera Bridgmana. O tym ostatnim usłyszałem tam pierwszy raz i zainteresowałem się jego myślą. Jest wspomniany też u Tatarkiewicza i na Stanford Encyclopedia of Philosophy jako jedno z głównych źródeł inspiracji dla Koła Wiedeńskiego obok Ernsta Macha.

Końcowy rozdział o życiu bardzo starannie podaje ogólne problemy biologii jak sama definicja życia, jego istota (mechanicyzm, redukcjonizm, witalizm, emergencja), rozwój (lamarkizm, darwinizm) i pochodzenie (abiogeneza, panspermia). Na bardziej szczegółowe kwestie jak problem ze zdefiniowaniem gatunku, zasady doboru naturalnego czy genu nie ma już miejsca, ale trudno tego oczekiwać.

To książka-most, która zasłużenie doczekała się już 5. wydania na przestrzeni ostatnich 30 lat. Tak jak pisałem: polecam ten niezbędnik i humanistom, i ścisłowcom, na różnym etapie edukacji (od szkoły średniej przez studia po pracę naukową). Mogę powiedzieć, że to jedna z najlepszych i najbardziej konkretnych pozycji wśród ponad 20 książek filozoficznych Hellera.

Bardzo solidny przegląd podstawowych pojęć filozoficznych, którymi posługują się nauki ścisłe: przestrzeń i czas, materia, Kosmos, życie.

Pozwala zgromadzić podstawowe informacje na ten temat – prawdziwy elementarz tego, na co się mówi „science literacy”. Polecam wszystkim humanistom. Tu można zdobyć rzetelne informacje o tym, co mówi szczególna teoria względności, co...

W recenzjach książek chyba nadużywam słowa „solidny”, ale tutaj ono po prostu pasuje. Autorzy już wielokrotnie pisali i mówili o tym, że:
1. Wielki wybuch nie jest tylko hipotezą.
2. Absolutnie nie dowodzi ani Boga, ani jego braku – niestety W. L. Craig, Stephen Hawking i Lawrence Krauss tego nie rozumieją.
3. Ewolucja darwinowska też nie jest tylko hipotezą – dlatego jej zwalczanie (zwłaszcza z pobudek religijnych albo filozoficznych, a nie empirycznych) jest ośmieszaniem się (i instytucji, które się reprezentuje).
4. Ona również nie rozstrzyga istnienia Boga – niestety inaczej myślą np. Dembski, Dawkins i inni, do których Heller pisze m.in. „Filozofię przypadku”.
5. Księga Rodzaju nie jest streszczeniem Wielkiego Wybuchu i ewolucji biologicznej, które Bozia podyktowała prostym ludziom, żeby zrozumieli. Niestety wielu ludzi próbuje godzić naukę z wiarą, popadając w ten naiwny błąd (którzy autorzy nazywają czasami konkordyzmem).

Dlatego wydawałoby się, że nie ma potrzeby pisać o tym jeszcze raz, skoro obecnie można te wszystkie informacje i opinie szybko znaleźć na YouTube lub rozproszone po innych książkach. Mimo to taka zwięzła synteza absolutnie nie zaszkodziła. Heller przy pisaniu tej książeczki być może wrócił do zakurzonej pracy magisterskiej z KUL o egzegezie Księgi Rodzaju. Dzięki temu wszystko jest wyłożone szczegółowo, podczas gdy we wspomnianych innych miejscach był zmuszony do skrótów.

Pojawiają się też inne wątki, o których wcześniej chyba nie wspominali – jak herezja Orygenesa, że odwieczność Boga wymaga odwieczności świata. Wtedy znany cytat z Augustyna, że przed stworzeniem świata Pan Bóg przygotowywał piekło dla ludzi zadających takie pytania, nabiera szerszego kontekstu.

To dobra odtrutka na naiwne i sensacyjne wywody niektórych popularyzatorów nauki (jak wspomnieni Hawking i Krauss), którzy nie potrafią (albo nie chcą) rozdzielać nauki od jej filozoficznej interpretacji, która zresztą wychodzi im słabo. Polecam wszystkim, którzy chcą się uważać za świadomego chrześcijanina albo za świadomego ateistę. To dobre przygotowanie do decyzji o uczęszczaniu albo nieuczęszczaniu na lekcje religii, o bierzmowaniu, o ślubie kościelnym i do szkolnej katechezy. Absolwenci teologii są tam często bezradni wobec zdolniejszych uczniów i ich naukowej wiedzy. Nauczycielom fizyki, biologii i geografii też się przyda, bo czasami mogą być zakłopotani pytaniami o to, gdzie jest miejsce dla Boga w tym wszystkim.

W recenzjach książek chyba nadużywam słowa „solidny”, ale tutaj ono po prostu pasuje. Autorzy już wielokrotnie pisali i mówili o tym, że:
1. Wielki wybuch nie jest tylko hipotezą.
2. Absolutnie nie dowodzi ani Boga, ani jego braku – niestety W. L. Craig, Stephen Hawking i Lawrence Krauss tego nie rozumieją.
3. Ewolucja darwinowska też nie jest tylko hipotezą – dlatego jej...

Lord Bertrand Russell w książeczce „ABC teorii względności” napisał, jak to każdy wie, że Einstein zrobił coś wielkiego, ale mało kto wie, co to konkretnie jest.

Podobnie jest z celebrytą współczesnej nauki – Stephenem Hawkingiem. Niektóre jego osiągnięcia streszcza się w sensacyjnych sloganach jak „Czarne dziury parują” albo „Bóg nie był potrzebny”, podczas gdy jego zasługi leżą przede wszystkim w twierdzeniach o osobliwościach. Penrose jest znany głównie fizykom i matematykom, ale jego osobisty wkład do tych dziedzin też jest dość hermetyczny. We własnych książkach przedstawia głównie swoje kontrowersyjne poglądy na umysł i ostatnio na cykle czasu.

Dobrze, że na rynku polskim pojawiła się monografia, która prześwietla obydwu panów. Streszcza kilkanaście książek, jakie łącznie napisali, a także wykracza poza nie, porównując starannie ich debaty do tych Einsteina z Bohrem oraz analizując ich poglądy przez pryzmat współczesnej filozofii nauki. Autor nie unika żargonu, wiedząc że pisze do wymagających czytelników – i dzięki temu np. z tej książki dowiedziałem się o twierdzeniu Kochena-Speckera (istotnym prekursorze i uzupełnieniu twierdzenia Bella). Ta książka pomogła mi też (razem z „Elementami filozofii przyrody” Hellera i Pabjana) zrozumieć różnicę między tym, co nazywam słabą i silną strzałką czasu – różnymi sposobami wyjaśnienia jego asymetrii. To jeden z tematów dzielących tych dwóch wielkich teoretyków.

Polecam wszystkim, których interesują Hawking i Penrose „od kuchni” – jako uzupełnienie ich własnych książek lub ambitny wstęp do nich.

Lord Bertrand Russell w książeczce „ABC teorii względności” napisał, jak to każdy wie, że Einstein zrobił coś wielkiego, ale mało kto wie, co to konkretnie jest.

Podobnie jest z celebrytą współczesnej nauki – Stephenem Hawkingiem. Niektóre jego osiągnięcia streszcza się w sensacyjnych sloganach jak „Czarne dziury parują” albo „Bóg nie był potrzebny”, podczas gdy jego...

Dla mnie to jedna z lepszych książek Michała Hellera ostatnich lat. To też jedna z jego najnowszych, bo obecnie ukazują się przede wszystkim wznowienia jego dawnych dzieł (i słusznie). Tę książkę można chyba uznać za debiut Copernicus Center Press, bo była jednym z ich pierwszych dzieł. Póki co kariera tego ledwie czteroletniego wydawnictwa jest równie udana co ten debiut.

Autor nie odpowiada od razu na pytanie, czy Wszechświat i człowiek są dziełem przypadku. Zaczyna z wielką ostrożnością, którą daje filozofia i której brakuje innym autorom (jak wspominani Dawkins i Dembski). Zastanawia się, co to jest przypadek i czym jest prawdopodobieństwo, szukając wskazówek w historii tego pojęcia. To niezwykła, interdyscyplinarna podróż przez historię matematyki, fizyki, biologii, filozofii i teologii. Konkluzje zaskakują, ale przekonują:
– jeśli przypadek rozumieć jako przecięcie niezależnych linii świata, czyli koincydencję (np. niezamierzone spotkanie drugiej osoby w miejscu publicznym albo zderzenie promienia kosmicznego z DNA), to w żaden sposób nie wyklucza to determinizmu.
– jeśli przypadek rozumieć jako zdarzenie o prawdopodobieństwie mniejszym niż jeden (ale większym niż zero, bo możliwym), to nie przekreśla on racjonalności ani nawet celowości.
– prawa fizyki są deterministyczne lub nie, ale zawsze zawierają warunki początkowe przypadkowe względem nich samych. Bez przypadku ich zadziałanie byłoby niemożliwe. Przypadek i konieczność współpracują ze sobą, pozwalając światu zakwitnąć złożonością. W programie „Inny punkt widzenia” autor podawał Miecugowowi przykład z ołówkiem.
– współczesne koncepcje 'Intelligent Design’ (niestety propagowane np. przez wydawnictwo Fronda) mają korzenie w XVII-wiecznej fizyko-teologii i nie tylko nie są poprawne metodologicznie. Jeśli do kogoś trafiają tylko argumenty religijne, to ID jest nową formą starożytnej herezji manicheizmu, głoszącej że świat naturalny (i jego przypadkowość) nie zostały stworzone przez dobrego Boga, a Stwórca z nimi walczy.

Polecam każdemu, kto zastanawia się nad interpretacją kosmicznej ewolucji i nad ewentualnym Sensem. Wnioski nie muszą być tak pesymistyczne, jak u lwiej większości klasyków: Einsteina, Feynmana, Sagana, Weinberga i innych. To nie jest pierwsza książka Hellera na ten temat – w latach 80. napisał z Józefem Życińskim „Dylematy ewolucji”, niedawno wznowione przez CC Press. Jeszcze nie czytałem, więc nie potrafię się ustosunkować.

Dla mnie to jedna z lepszych książek Michała Hellera ostatnich lat. To też jedna z jego najnowszych, bo obecnie ukazują się przede wszystkim wznowienia jego dawnych dzieł (i słusznie). Tę książkę można chyba uznać za debiut Copernicus Center Press, bo była jednym z ich pierwszych dzieł. Póki co kariera tego ledwie czteroletniego wydawnictwa jest równie udana co ten...

Ta książka to pożyteczna ciekawostka. Starannie analizuje ewolucję pojęcia ruchu i polemizuje z poglądami Henri Bergsona (niewspomnianego wprost), który chyba nie ufał nauce i próbował przekonywać, że nauka nie jest w stanie ściśle wyrazić pojęcia ruchu.

Taka pedantyczna wycieczka w dzieje pojęć nie jest nikomu pilnie potrzebna, ale dzięki erudycji autora pozwala dowiedzieć się dużo nowego. Sam z niej dowiedziałem się, że analiza prostoliniowego ruchu jednostajnego i jednostajnie przyspieszonego istniała całe wieki przed Galileuszem, jeszcze w XIII w. Wspomina o tym też A. K. Wróblewski w „Historii fizyki”. Taka informacja potrafi urozmaicić szkolne lekcje fizyki i zachwiać niestety ciągle popularnym mitem, że średniowiecze było 1000-letnią nocą, rozświetloną dopiero w XVI w.

Laikom matematycznym ta książka potrafi przybliżyć pojęcia granicy szeregu i pochodnej (rozwiązujące paradoksy Zenona z Elei) oraz hierarchii nieskończoności Cantora. Te pojęcia znałem, ale w tej książce pierwszy raz usłyszałem o algebrach Grassmanna (wyłożonych przez Penrose’a i na zaawansowanych kursach analizy i algebry). Pojawiają się też bardziej filozoficzne dygresje o interpretacji twierdzenia Gödla i o pojęciu pola racjonalności Józefa Życińskiego.

Pojawiają się też historiozoficzne refleksje nad ewolucją nauki. Autor czerpie z fachowców jak Alexander Koyré i Olaf Pedersen, o których popularyzatorzy nauki nie mają pojęcia (przynajmniej nie znam żadnego, który by miał). Podane są różnice w rozumieniu nauki przez Platona, Arystotelesa i Archimedesa oraz że nauka nowożytna była powrotem metody tego ostatniego. To nie jedyne miejsce, gdzie autor o tym wspomina (inne to książki „Nowa fizyka i nowa teologia” oraz „Bóg i nauka”), ale to uwaga na tyle rzadka i oryginalna, że warto ją powtarzać.

Uczniom i studentom, zwłaszcza szukającym konkretu, raczej niechętnie polecę, bo może ich to znudzić, a poza tym w wieku szkolnym są pilniejsze sprawy (nawet w wakacje). Za to ludziom, którzy w czasie wolnym nie pracują już na swoją przyszłość, polecam jak najbardziej – i humanistom (zwł. filozofom), i tym ściślejszym, szukającym interdyscyplinarnej perspektywy.

Ta książka to pożyteczna ciekawostka. Starannie analizuje ewolucję pojęcia ruchu i polemizuje z poglądami Henri Bergsona (niewspomnianego wprost), który chyba nie ufał nauce i próbował przekonywać, że nauka nie jest w stanie ściśle wyrazić pojęcia ruchu.

Taka pedantyczna wycieczka w dzieje pojęć nie jest nikomu pilnie potrzebna, ale dzięki erudycji autora pozwala...

To pierwsza książka Michała Hellera, jaką przeczytałem. Muszę przyznać, że to chyba najlepsza z ok. dwudziestu tego autora, jakie przeczytałem do tej pory. Zaryzykuję nawet opinię, że to może nawet jedna z kilku najlepszych spośród ponad 60, jakie autor napisał.

Autor traktuje to dzieło i czytelnika bardzo poważnie i systematycznie wykłada ewolucję Kosmosu i kosmologii (tak brzmiał tytuł I wydania). Dzięki temu książka może być i dziełem popularnym, i podręcznikiem akadmickim z podstaw tematu. Chyba służyła w tej roli na Wydziale Fizyki UW, bo w bibliotece wydziałowej znalazłem bardzo dużo egzemplarzy.

To o wiele bardziej systematyczne i rzetelne dzieło niż np. bestsellerowe książeczki Hawkinga (Kaku pewnie też). Są cenne, ale przez natłok błędów i osobistych komentarzy autorów potrafią laikowi dużo namieszać, a sensacyjne hipotezy (jak promieniowanie Hawkinga, kwantowa ochrona chronologii, brany kosmiczne itd.) przesłaniają cenne fakty (jak np. dzieje badania promieniowania tła).

U Hellera jest odwrotnie. Nie brakuje prawie niczego (może poza hipotezami kosmologicznymi przed XX w., o których autor pissał w „Granicach nauki”). Pomagają też liczne ilustracje. Dla niecierpliwych śmiałe spekulacje (jak chaotyczna inflacja Lindego) są podane na końcu. We wspomnianych „Granicach nauki” autor pisze, że przeczytał większość prac kosmologicznych napisanych do lat 60., bo była na tyle niszowa. Chyba mało który popularyzator może tym się pochwalić.

Można powiedzieć, że ta książka to jednocześnie początek dwóch trylogii. Pierwsza z nich zawiera też książeczki popularne „Kosmologia kwantowa” (wspomniana w przypisie) i „Początek jest wszędzie”. Druga trylogia jest specjalistyczna: obejmuje też „Teoretyczne podstawy kosmologii” i „Osobliwy Wszechświat”, do których zrozumienia potrzeba chyba studiów doktoranckich z teorii względności. Jakimś uzupełnieniem dziejów kosmologii jest też malutka „Kosmologia Lemaître’a”. Ta siódemka tworzy pewien komplet, cenny w arsenale każdego kosmologa. To miłe, że autor doczekał się następców i tę siódemkę rozszerzają jeszcze trzy rztelne książki o Kosmosie: „Niedomknięty bilans Wszechświata” Pabjana oraz „Przekrój przez Wszechświat” i „Granice kosmosu – granice kosmologii” Lamży.

Polecam każdemu: uczniom, studentom, dydaktykom, naukowcom, laikom. Szkoda, że książka nie doczekała się wydań zagranicznych, bo zasługuje na bycie bestsellerem i edukacyjnym klasykiem w tej dziedzinie.

To pierwsza książka Michała Hellera, jaką przeczytałem. Muszę przyznać, że to chyba najlepsza z ok. dwudziestu tego autora, jakie przeczytałem do tej pory. Zaryzykuję nawet opinię, że to może nawet jedna z kilku najlepszych spośród ponad 60, jakie autor napisał.

Autor traktuje to dzieło i czytelnika bardzo poważnie i systematycznie wykłada ewolucję Kosmosu i kosmologii...