Co mam ci powiedzieć o ludziach, Witia? Ludzie zaskakują mnie i w przyjemny, i przykry sposób. Są tacy różni, chociaż wszyscy znoszą ten sam los. Cóż, w czasie burzy większość stara się schować przed ulewą, ale to nie znaczy jeszcze, że wszyscy są jednakowi. Zresztą nawet przed deszczem każdy chowa się po swojemu…

Niektórych powieści nie sposób określić innym mianem niż monumentalna. To powieści napisane z rozmachem, zaskakujące mnogością poruszanych wątków i pojawiających się bohaterów. Powieści bardzo ważne, będące nierzadko komentarzem do danej rzeczywistości.

Bez wątpienia właśnie taką powieścią jest książka pod tytułem „Życie i los”. Ukazała się ona nakładem wydawnictwa Noir Sur Blanc. Jej autorem jest Wasilij Grossman, urodzony w Berdyczowie w rodzinie żydowskiej. To uznany pisarz i korespondent wojenny. Należy zaznaczyć, że „Życie i los” zostało skonfiskowane przez cenzurę – powieść nie ukazała się w ZSRR. Władze skazały ją na zapomnienie.

Tłumaczenia książki na język polski dokonał Jerzy Czech. Jest on również autorem wstępu zatytułowanego „Reportaż z Atlantydy”. Możemy poznać nie tylko życie Grossmana, ale także jego twórczość. Czech podaje również istotne informacje na temat „Życia i losu”. Warto przeczytać wstęp, który zawiera wiele ciekawych informacji.

Wspomniałem już, że jest to powieść monumentalna – liczy sobie prawie tysiąc stron. Autor oparł fabułę na tle bitwy o Stalingrad. Nie sposób wręcz wymienić bohaterów i wątków, które porusza: od sztabów obu armii po ciężkie walki, od łagrów do pracowni profesora fizyki. Prości żołnierze, kobiety, ideowi komuniści, członkowie partii, a nawet Stalin i Hitler – wszyscy oni są bohaterami powieści Grossmana.

Autor zamieścił w książce wątki autobiograficzne, szczególnie dotyczące losu jego matki. Nade wszystko jednak bohaterem tej książki jest społeczeństwo komunistyczne w ZSRR. Pisarz imponująco oddaje realia życia w kraju sowieckiego totalitaryzmu. Kraju, gdzie partia była wszystkim, a towarzysz Stalin był bogiem. Kraju, gdzie ideowi komuniści nie mogli być pewni, czy jutro nie zostaną oskarżeni o zdradę. Kraju, gdzie każdy się bał i każdy był o coś podejrzany.

Wszystko to w strasznych realiach II wojny światowej. Wojny, która pod Stalingradem miała swój punkt zwrotny. Grossman zabiera nas do sztabu niemieckiej armii. Opisuje krwawe walki i ostateczne zwycięstwo Rosjan. Pisze o głodzie, chłodzie, żołnierskiej poniewierce. Grossman nie ucieka od żadnego tematu – jest przy tym brutalnie szczery i niczego nie koloryzuje.

„Życie i los” to bez wątpienia wymagająca powieść. Od czytelnika wymaga skupienia, uwagi i zaangażowania. Jej lektura nie jest łatwa, momentami nieco nużąca. Niemniej jednak polecam każdemu, kto interesuje się komunizmem i życiem w stalinowskiej Rosji. Nie bójcie się tej książki, chociaż do torebki raczej się nie zmieści.

Wojciech Sobański