Jest to książka wspaniała, wielowarstwowa i totalna. Wracam do niej kolejny raz, bo ukazało się nowe wydanie w świetnym przekładzie Wojciecha Charchalisa, które jest bardzo udaną próbą wprowadzenia tej powieści do współczesnego obiegu kulturowego (w tym językowego). A przecież jej bohater towarzyszy nam od ponad 400 lat, służąc między innymi za temat malarzom, rzeźbiarzom, kompozytorom, choreografom baletowym i twórcom filmów. Jego literackie metamorfozy są tak liczne, że nikt chyba nie byłby w stanie wymienić wszystkich. Ani Orland Szalony, ani Król Artur nie osiągnęli takiej popularności jak Don Kichot.

Własne wariacje na temat Don Kichota tworzyli tacy pisarze, jak Lawrence Sterne, Herman Melville, Gustave Flaubert, Grahame Greene, Franz Kafka czy Jorge Louis Borges. Inni poświęcali temu rycerzowi całe eseje (Friedrich Schiller, Heinrich Heine, Iwan Turgieniew, Fiodor Dostojewski, Milan Kundera). Don Kichot rozpalał też wyobraźnię filozofów (Hume, Hegel, Schelling, Schopenhauer, Kierkegaard, Unamuno, Lukács i Foucault). Nawet osoby nie znające powieści na hasło „Don Kichot” reagują wizją jego walki z wiatrakami, choć w tej monumentalnej powieści to zaledwie dwie stroniczki tekstu (nawiasem mówiąc w siedemnastowiecznej Hiszpanii wiatraki były nowinką techniczną świeżo zaimportowaną z Niderlandów, więc nawet ludzie nieogarnięci obłędem mogli ulegać panice na ich widok).

Don Kichot zdobył już za życia Cervantesa tak wielką popularność, że inny autor, ukrywający się pod pseudonimem Alonso Fernández de Avellaneda (być może był to sam Cervantes lub jego wielki konkurent Félix Lope de Vega y Carpio), postanowił podpiąć się pod tę sławę publikując własną wersję jego przygód. W odpowiedzi Cervantes podjął rękawicę rozpoczynając swego rodzaju intertekstualną grę: oto bohater w drugim tomie powieści napotyka ślady swego sobowtóra-uzurpatora i stara się demaskować fałszerstwo. Dopiero śmierć kładzie kres dalszemu nadużywaniu tożsamości Rycerza. Kto wie, czy Don Kichot nie stanowi pierwszej fikcyjnej postaci świadomej własnej literackiej sławy.

Co czyni tę powieść tak popularną? Dlaczego rozpala literaturoznawców i zwykłych czytelników? Pierwszy tom w zasadzie przypomina popularne satyry społeczne podobnie jak nieco starsze Życie Gargantui i Pantagruela François Rabelais'go. W pewnej mierze powieść jest także parodią dworskiej poezji, romansów rycerskich – choć te fragmenty Don Kichota same w sobie pozostają przykładami wspaniałych utworów literackich. Potencjał parodystyczny powieści, wspaniała panorama życia w ówczesnej Hiszpanii, krytyka feudalizmu i absolutyzmu, odniesienia historyczne (w tym aluzje do wypędzenia Żydów, które miało miejsce 100 lat wcześniej) – pozwalają nadal czytać tę książkę z zachwytem po ponad 400 latach.

Pierwszy tom jest zdecydowanie lżejszy, utrzymany w duchu satyrycznym, choć niewłaściwe jest sprowadzanie – nawet tylko tej pierwszej części – wyłącznie do poziomu pastiszu. Pomimo jarmarcznych romansów, których poziom odpowiada mniej więcej współczesnym telenowelom – powstawały wówczas prawdziwe dzieła literatury, które przetrwały wieki ze względu na swoją wartość artystyczną: Orland Szalony Ariosta, Historyja o szlachetnej i pięknej meluzynie Marcina Siennika, czy wreszcie Tristan i Izolda - to dzieła wyrosłe na gruncie mocnej tradycji literackiej. Niemniej uderzenie w Orlanda Szalonego było porwaniem się na świętość.

Drugi tom to prawdziwy traktat filozoficzny - komentarze głównych bohaterów odnoszące się do plagiatu de Avellanedy pokazują ich rozgoryczenie nieprawdziwym wizerunkiem. Ale ocena powieści zależy także od kondycji życiowej samego czytelnika. Z każdym kolejnym czytaniem staje się ona bowiem atrakcyjna w kolejnych, coraz to innych warstwach. Obraz człowieka pogłębiony został w tej powieści w sposób niezwykły – i to nie tylko jak na tamte czasy.

Najwyraźniej, na pierwszym planie, widzimy oczywiście człowieka chorego, szalonego, Innego. Jest to chyba pierwszy historycznie przypadek przedstawienia literackiego osoby chorej psychicznie, co samo w sobie sprawia, że powieść ta wyprzedziła swoją epokę - na kolejne przejawy tak głębokiego zainteresowania figurą szaleństwa trzeba było czekać aż do czasów modernizmu. Cervantes prowadzi losy swego bohatera w taki sposób, że zaczynamy empatyzować – widzimy nie tylko śmieszność, ale także tragedię człowieka chorego, skazanego na ostracyzm, wypędzonego z domu, opuszczonego nawet przez najbliższych.

Don Kichot to także wyobrażenie mężczyzny przeżywającego kryzys wieku średniego, człowieka, który jeszcze myśli, że gra w zielone i w efekcie ociera się o śmieszność. Jednak nawet jeśli nasza podmiotowość jest zdegradowana, to przecież nie sposób zniszczyć w nas idei dobra i cnoty, jesteśmy predestynowani do tego, aby służyć dobru. Demony odpowiedzialne za obłęd były obecne w wielu dziełach epoki baroku – symbolizowały niemoc rozumu, bo odbierały człowiekowi władzę i kontrolę. Przerażał podmiot poddany presji takich strasznych sił i głownie tak rozumiano chorobę psychiczną.

Ta zewnętrzna presja postrzegana była jako kluczowa, ale pisarze i filozofowie szukali usilnie tego, co może stanowić o naszym człowieczeństwie wbrew szaleństwu. Większość uznawała, że tym, co zostaje jest zdrowy rozsądek: wszak u Szekspira to prosty Spodek wychodzi zwycięsko z przedziwnych opresji. Z kolei Kartezjusz w Medytacjach o filozofii… uznaje, że nawet człowiek chory psychicznie i w dodatku mamiony przez czarowników – ponad wszystko „ma siebie”, odkrywa siebie, ideę nieskończonego dobra, której nie mógł zaszczepić żaden zły demon. Porusza głęboki moralizm tej opowieści – moralizm, a nie moralizowanie.

W dziełach epoki jest wiele zwierciadeł, snów, przeciwstawiania jawy chorej wyobraźni - stąd od Szekspira po Kartezjusza powstają literacko-filozoficzne próby zbadania głębi podświadomości, poszukiwania tego co pozwala nam zachować przytomność w nieustającej grze luster. Cervantes uważa, że jest to dobro kierujące ku najwyższym wartościom. Żal, że ostatecznie autor każe bohaterowi powrócić na drogę rozumu – czy oznacza to porażkę, zdradę ideałów? A w późniejszych epokach Don Kichot wraca - nadal jako szaleniec.

W centrum tej powieści - przy całej jej złożoności formalnej i tematycznej oraz szkatułkowej kompozycji – pozostaje jednak romans. Don Kichot jest apoteozą miłości. Dulcynea (w najnowszym tłumaczeniu Charchalisa - Cudenia) – to prosta kobieta, prymitywna chłopka, która zostaje wyidealizowana przez Don Kichota, stworzona przez niego dla rzeczywistości – to nie ona jest rzeczywistością, ale ideał wyśniony przez bohatera. Don Kichot jest być może żałosny i pogardzany, ale ma swój geniusz wewnętrzny, a uporczywe trwanie przy ideale miłości pozwala mu ocalić człowieczeństwo. Miłość staje się wyrazem najwyższej ludzkiej dobroci i doskonałości – jej hipostazą jest Dulcynea.

Być może Nabokow nienawidził tej powieści za nieczułość na brud i nędzę – ale cytował wielokrotnie, więc książka musiała go co najmniej fascynować. Z kolei Dostojewski widział w postaci Don Kichota figurę Chrystusa: wyśmianego, odrzuconego, ale cierpliwego, wiernego przesłaniu miłosierdzia i dobroci, pełnego bezgranicznego wybaczenia, niezdolnego do gniewu. Pobrzmiewa w tym ujęciu figura rosyjskiego jurodiwego – szalony, ale przemawiającego głosem proroczym.

Zachwyca wreszcie język Don Kichota: chwilami jest to podniosły, nieco sztuczny język kultury rycerskiej, dworskiej, ale zaraz potem pojawia się język gminu, a nawet sztuczki językowe wynajdowane wówczas przez autorów dla ubarwienia tekstów (np. litanie z powtarzającymi się sylabami na wzór mantry). To sprawie, że kosmos językowy powieści jest prawdziwym wyzwaniem i gratką dla tłumaczy, a historia interpretacji Don Kichota to kawał historii europejskiej literatury i kultury. Nie jest to martwy utwór o wartości wyłącznie historycznej, a jego autor nie jest postacią pomnikową. Dzięki temu książka łączy pokolenia, epoki i różne warstwy społeczne.

Niestety - jak powiada znakomity tłumacz Wojciech Charchalis – „ta powieść została u nas zamordowana”. Funkcjonuje na poły jako strywializowana literatura dziecięca, a na poły jako przytłaczające dzieło filozoficzne lub – najczęściej jako nieczytelna ramota. Tym większe brawa za świetny przekład.

Na zakończenie warto dodać, że w ankiecie przeprowadzonej w 2002 roku przez norweskich wydawców, stu pisarzy z pięćdziesięciu czterech krajów uznało Don Kichota za najlepszą powieść wszechczasów, a w plebiscycie zorganizowanym w 2013 roku przez Goethe Institut większość respondentów uznała tego rycerza za swojego ulubionego bohatera literackiego.

Jest to książka wspaniała, wielowarstwowa i totalna. Wracam do niej kolejny raz, bo ukazało się nowe wydanie w świetnym przekładzie Wojciecha Charchalisa, które jest bardzo udaną próbą wprowadzenia tej powieści do współczesnego obiegu kulturowego (w tym językowego). A przecież jej bohater towarzyszy nam od ponad 400 lat, służąc między innymi za temat malarzom, rzeźbiarzom,...