Co byśmy wiedzieli o PRL bez prozy Marka Nowakowskiego? Zapewne niewiele. Trzeba by się opierać na państwowej martyrologii, materiałach IPN, sięgać do reżimowych lub opozycyjnych źródeł. I z każdego z tych punktów odniesienia wyczytywać cząstkową prawdę.

Nowakowski nie obrósł legendą tak jak Hłasko, nie został okrzyknięty obrazoburcą jak Iredyński, ani nie doczekał się laurów jak wielu innych pisarzy jego pokolenia. Trudno jednak odmówić jego pisarstwu nerwu, kapitalnego wyczucia językowego, wrażliwości na detal, a nade wszystko zdolności do pokazywania postaci, środowisk, wydarzeń, które starano się wykluczyć ze sfery publicznej. Zaglądał do modnych kawiarni lub inteligenckich salonów, ale także do garkuchni i doliniarskich melin, milicyjnych dołków, na bliższą i dalszą prowincję. Szedł pod prąd oficjalnego tonu, ukazując Warszawę jako ruiny, w których spontanicznie odradza się życie, żywy organizm współtworzony przez różne klasy społeczne, także znienawidzonych przez władze drobnych cwaniaków, złodziei, spekulantów oraz indywidualności wyrastające poza biurokratyczne ramy realnego socjalizmu. Z perspektywy kilku dekad właśnie ten korowód postaci żyjących po swojemu, toczących codzienny bój o „prywatną niepodległość”, wydaje się być najważniejszym walorem jego twórczości.

Po zmianie ustroju autor "Benka Kwiaciarza" zaczął działać dwutorowo – podejmował nie zawsze udane próby opisywania bieżących tematów i z dawną swadą wracał do Warszawy lat swej młodości i wieku męskiego. Pozostał wierny sobie – zgłaszając akces do jednej ze stron politycznej barykady, naraził się wielu opiniotwórczym środowiskom. W takich okolicznościach publikacja wspomnień z początków kariery obciążona jest ryzykiem włączenia w bieżące spory. Na szczęście Nowakowskiemu udało się uniknąć podobnych kłopotów. "Pióro. Autobiografia literacka" zbiera ostrożne pochwały nawet u politycznych adwersarzy.

Autor "Benka kwiaciarza" wspomina dawne redakcje, kawiarnie, spotkania i rozmowy z autorami o wielkich nazwiskach ( m.in. Broniewski, Stryjkowski, Herbert, Andrzejewski, Iwaszkiewicz, Hartwig), tymi którzy nie doczekali się ponadczasowej sławy (Wojdowski, Broszkiewicz, sporo o Brychcie). Ale upamiętnia także kumpli z przedmieść – pierwowzory bohaterów swoich opowiadań.

Debiut Nowakowskiego i innych autorów pokolenia Współczesności to czas krótkiej odwilży po latach stalinowskich. Rozliczeń z takim okresem nie da się podjąć bez stawiania ocen sobie i kolegom po piórze, dotykania bolesnych miejsc narodowej mitologii. Autor "Kwadratowego" jest stanowczy w sądach. Brzmi wiarygodnie, gdy przywołuje swoją niechęć wobec konformizmu. Przyznaje, że w jego gestach było równie wiele autentycznego buntu przeciwko totalitaryzmowi, co młodzieńczego, ulicznego kozactwa, które uczynił głównym tematem wczesnej twórczości. Spośród anegdot i rozliczeń wyłania się komentarz do własnej twórczości i jest to najistotniejszy (obok historycznego) walor Pióra. Nie byłem bohaterem ani szują. Byłem chłopakiem z Włoch, studentem prawa, który dał się porwać ciekawości świata – zdaje się mówić autor "Benka kwiaciarza". Wydając taką książkę dziś, w samym środku strzelaniny na polityczne epitety i biograficzne śledztwa, wykazuje się niemałą odwagą. Niemal równą tej, która towarzyszyła mu w latach debiutu. Pisząc wprost i bezpretensjonalnie, wytrąca oręż z rąk adwersarzy i rozczarowuje sojuszników.

Tekst wydrukowano cięgiem, bez rozdziałów, przypisów i innych ułatwień. Nie ma wstępu ani epilogu. Zaczyna się tuż po debiucie, kończy przy piątej książce. Te zabiegi wydają się wskazywać pożądaną strategię lektury – to jest moja prawda, bierzcie ją lub nie. Prawda czasu to złożona całość. Przytaczanie kolejnych wydarzeń, bardziej lub mniej smacznych anegdot traci w tym wypadku sens. Warto natomiast zwrócić uwagę na wspomnienia dotyczące Marka Hłaski. Liczne, choć powierzchowne podobieństwa do „polskiego Jamesa Deana” były i są utrapieniem Nowakowskiego chcącego za wszelką cenę podążać własną drogą – Marek Drugi – raz posłyszałem za plecami. Mówili o mnie. Poczułem te dwa słowa jak smagnięcie biczem. Młody autor stosunek do własnego pisarstwa ma idealistyczny, podszyty młodzieńczymi rozterkami. Boli przypinanie łatki „hłaskoida”, konfrontacja z panującym w życiu literackim konformizmem, niepewność wartości własnych utworów.

Pomimo tych wszystkich trudności pisanie staje się dla Nowakowskiego ars vivendi, prywatną misją utrwalania cennych fragmentów rzeczywistości. Nazywa je autoironicznie zaczernianiem papieru. Od ponad półwiecza zaczerniając – rozjaśnia; piękne i straszne marginesy powojennej Polski.

Jan Bińczycki