Może i nieco mniej porywająca w stosunku do „Mitu nauki”, ale wciąż niezwykle ciekawa i pogłębiająca to, co zostało podkreślone w poprzedniczce (którą dobrze jest zaliczyć przed lekturą omawianej obecnie, jeśli ma ona być w pełni zrozumiała i ciekawsza).

Doprecyzowanie „Struktury rewolucji naukowych” Kuhna, rehabilitacja wczesnego Renesansu i obnażenie fałszywej legendy Oświecenia, które nie było zapoczątkowane serią „racjonalnych” odkryć naukowych, lecz przede wszystkim nową strategią polityczną władz świeckich i kościelnych. Rehabilitacja astrologii i białej magii, okultyzmu i hermetyzmu, z których chętnie i często, jak się okazuje, korzystały elity, papieże i dostojnicy kościelni, ale przede wszystkim wielkie postacie nauki, których dziś wskazuje się jako prekursorów „myślenia naukowego” (jakby wcześniej takowe nie istniało) i czołowych bohaterów walki z zabobonami (jakby takowe dziś już nie występowały). Ciekawy przykład łutu szczęścia*, dzięki któremu ocalały dokumenty ukazujące fakty (historię) w zupełnie innym świetle, a które miały być celowo zniszczone, by stworzyć sztuczną przepaść między „tamtą pseudo nauką” a współczesną „Nauką”.

Brykczyński dopełnia obraz walki ateizujących środowisk naukowych przeciw duchowości i podkreśla przyłożenie do tego ręki dostojników Kościoła, w nadziei walki z pogaństwem, co do dziś odbija się czkawką nihilistycznego naturalizmu antyteistycznego.

Gorąco polecam wszystkim zarówno „Mit nauki. Paradygmaty i dogmaty” i „Jak sfałszowaliśmy historię nauki. Zyski i straty”, choć do lepszego zrozumienia przyda się wstępna wiedza z historii filozofii.

-------------------------------------

„Model mechanistyczny został obalony sto lat temu przez fizykę kwantową. Jednak deklarowana przez naukę zdolność do modyfikacji wizji świata w miarę akumulacji wiedzy szczegółowej w tym przypadku zawiodła. Jak zauważył jeden z wybitnych myślicieli XX wieku, Arthur Koestler: „Filozofia materialistyczna, w której wychowany był przeciętny współczesny naukowiec, zachowała dogmatyczną władzę nad jego umysłem, chociaż sama materia wyparowała”.

„Symptomatyczne jest pominięcie tu Keplera, twórcy nowoczesnego heliocentryzmu. Kepler, choć jako astronom przerasta Galileusza o głowę, ma w micie nauki drugorzędną pozycję. Z dwóch powodów: manifestował swój okultystyczny światopogląd i nie kłócił się z Kościołem”.

„Tomistyczny punkt widzenia wyraża sentencja Astra inclinati, sed non obligant: gwiazdy skłaniają, ale nie zmuszają”.

„W ostatnich dekadach ujawnili się badacze dostrzegający nie tylko związki magii hermetycznej z filozofią Renesansu, ale także – z rewolucją naukową. „Choć Renesans jest często kojarzony z początkiem nowożytności, był także okresem rozkwitu wierzeń magicznych, szczególnie wśród tych, którzy znajdowali się w awangardzie rozwoju nauki” (Hannam 2009). W istocie prawidłowość ta jest widoczna w szerszym przedziale czasowym, można ją odnieść do Rogera Bacona (1220-1292), ale też do Isaaca Newtona (1643-1727). Dlaczego nie jesteśmy tego świadomi? Odpowiedzi na to pytanie należy szukać w przytoczonych powyżej cytatach. Hermetyzm jest dla współczesnego człowieka niezrozumiały, jest obcy naszej mentalności. Głęboki wpływ tej filozofii w światopogląd herosów rewolucji naukowej wyłamuje się z ideologicznie poprawnego scenariusza historii nauki. Zaburza harmonijne przejście od „zabobonnego” średniowiecza do „racjonalnego” Oświecenia. Niemniej hermetyzm – wiodący nurt intelektualny Renesansu – jest niezbędny do zrozumienia natury tej epoki i kulturowego tła przełomu oświeceniowego. Właśnie ten stosunkowo szybki i dramatyczny proces, polegający na zastąpieniu odwiecznej, magicznej wizji świata – mechanistyczną, zawiera odpowiedź na centralne dla niniejszej pracy pytanie o przyczyny materializmu nowoczesnej nauki”.

„I rzeczywiście, jakiś czas później protestanci będą tworzyli listy dostojników Kościoła parających się magią jako walny argument przeciwko katolicyzmowi”.

„Początek tego krytycznego XVII wieku był okresem epidemii wszelkich rodzajów magii i okultyzmu. Władze [zarówno duchowne, jak i świeckie] były postawione w stan alarmu. We Francji corocznie palono setki [czarownic i] czarowników, co […] wskazuje nie tylko na popularność magii, ale także na wiarę w jej skuteczność. […] Jak się wyraził [francuski historyk i filozof nauki Alexander] Koyré, «dla ludzi XVI i XVII wieku wszystko było naturalne i nic nie było niemożliwe, gdyż wszystkie procesy w przyrodzie były rozumiane w kategoriach magii i cały świat miał naturę magiczną, z Bogiem jako najwyższym magiem»” (Yates 1964).
Magię zwykliśmy kojarzyć ze średniowieczem. „Jednak w rzeczywistości to w XVI i XVII wieku światopogląd magiczny uwidaczniał się najsilniej i był najbardziej rozpowszechniony. Choć wydaje się to na pierwszy rzut oka dziwne, to dokładnie na ten sam czas, w którym […] rodziła się nowoczesna nauka, przypada najintensywniejszy rozwój okultyzmu. Nawet sir Izaac Newton, jak się okazuje, obsesyjnie zajmował się alchemią i jeszcze w końcu XVII wieku astrologia była w dalszym ciągu bardzo popularna” (Hannam 2009). Zwrot ku mechanistycznym wizjom świata nastąpił z przyczyn politycznych. Był motywowany powszechnym w XVII wieku strachem przed chaosem religijnym i społecznym, przy czym najbardziej zagrożony był Kościół katolicki i z tej strony nastąpiła pierwsza reakcja. Główną metodą walki z Renesansem było krzewienie mechanistycznego modelu świata. Z jednej strony – nie sposób czcić martwej maszyny czy ją zaklinać, z drugiej – mechanizm potrzebuje zewnętrznego mechanika, podczas gdy funkcjonujący jak żywy organizm (wszech)świat Renesansu mógł obejść się bez transcendentnego Boga. Nowy światopogląd miał zatem uchronić Europę jednocześnie od ateizmu i od pogaństwa. Śmierć żywego świata magii wyznaczała koniec szeroko rozumianego Renesansu. Natomiast precyzja działania hierarchicznego mechanicznego świata, z boskim Mechanikiem na szczycie, mogła służyć za wzór ładu społecznego dla formującego się oświeconego absolutyzmu. Interes Kościoła był zgodny z interesem państwa”.

„Od początku XVII wieku z dwoma dotychczasowymi sposobami tłumaczenia zjawisk przyrody (czyli Arystotelesem albo zgodnie z poglądem neoplatoników-pitagorejczyków-hermetyków) zaczął konkurować trzeci – mechanistyczny. Mersenne znał doskonale magiczny światopogląd Renesansu. Uważał, że Bruno był antychrześcijański, a jego reforma religii sprowadzała się do powrotu „pogaństwa”. Uznawał go za jednego z najniebezpieczniejszych ludzi w dziejach. Mersenne potępiał astrologię i wszelkie rodzaje magii, w tym teorię światła astralnego Patriziego, którą wyznawał między innymi Galileusz. Był zaciętym wrogiem teorii muzyki Francesca Giorgiego, traktującej muzykę jako podłoże stanów mistycznych – szczególnie ważnych w żydowskiej kabale. Giorgi, wenecki franciszkanin, twierdził (podobnie jak Egidio de Viterbo), że kabała nie tylko dowodzi „prawdziwości” chrześcijaństwa, ale może być kanwą religijnej reformy i odnowy. Z całej kabały Mersenne zaakceptował jedynie mistyczną interpretację Pisma, odrzucając magiczną kosmologię wraz z angelologią. Potępił ideę duszy świata (anima mundi) i magiczną zasadę odpowiedniości mikro- i makrokosmosu. Te wszystkie elementy światopoglądu Renesansu były jego zdaniem ułudą lub zyskiwały bardziej poprawne wyjaśnienie w mechanistycznym modelu funkcjonowania świata”.

„Przyjęcie przez Mersenne’a filozofii mechanistycznej nie było procesem racjonalnym, opartym na argumentach czy dowodach, lecz rodzajem „nawrócenia”. Podobnie w przypadku uczonych angielskich ćwierć wieku później – spowodowane było obawami o stabilność religijną i polityczną państwa. Z kolei zainteresowanie Mersenne’a muzyką brało się z renesansowego ducha przeświadczenia, że starożytni Grecy, zgodnie z poglądami Pitagorasa i Platona, potrafili przemienić duszę ludzką używając dźwięków. Zamierzał odtworzyć tę starożytną wiedzę. Po „nawróceniu” uznał, że Grecy kłamali, bo tak naprawdę, nie opanowali techniki duchowej transformacji. Mimo to był zdania, że cel, który sobie stawiali, jest osiągalny. Tam, gdzie zawiódł okultyzm, zwycięży przyszła mechanistyczna nauka. Siedemnastowieczne wojny religijne toczyły się także wewnątrz ludzkich umysłów”.

„Yates zdawała sobie sprawę, że uczony minoryta nie zajmuje należnej mu roli w historii filozofii przyrody: „historia narodzin nowoczesnej nauki jest niekompletna bez uwzględnienia podłoża, z którego ona wyrosła; reakcja Mersenne’a jest niezrozumiała bez wyjaśnienia, przeciw czemu była ona skierowana. Wychylenie wahadła z powrotem ku racjonalizmowi powinno być rozumiane w kontekście renesansowego odrodzenia okultyzmu” (Yates 1964). Mersenne wydał temu magicznemu światu totalną wojnę i odniósł zwycięstwo, mimo że pod wieloma względami sam jeszcze do tego świata należał. Jednak jego postać nie jest eksponowana w historii nauki. Powodem jest najpewniej to, że jego polityczne i religijne motywacje, w połączeniu ze statusem duchownego oddanego bez reszty Kościołowi, stawiają w niekorzystnym świetle proces kształtowania się nowoczesnego, materialistycznego światopoglądu nauki”.

„Nie wolno jednak zapominać, że główną przyczyną nawróceń na światopogląd mechanistyczny w Anglii był strach przed nawrotem okrucieństw i zniszczeń wojny domowej”.

* „Robert Boyle (1627-1691), uznawany za jednego z „ojców nowoczesnej chemii”, miał wielkie osiągnięcia w dziedzinie chemii, fizyki i metodologii naukowej. Jednocześnie poświęcił znaczną część życia próbom uzyskania złota drogą alchemicznej transmutacji – przemiany metali kolorowych w złoto. Twierdził nawet, że był świadkiem transmutacji dokonanej przez istotę, która, jak przypuszczał, była aniołem. Jednak kiedy zaproponował wniesienie problematyki alchemii na forum publiczne, Newton stanowczo zaoponował i zalecił zachowanie „całkowitej ciszy”. Umierając, Boyle pozostawił wielką spuściznę alchemiczną „dla przyszłych pokoleń”. Ta dziedzina jego zainteresowań jest słabo znana, bowiem pisma alchemiczne Boyle’a zostały zniszczone z inicjatywy autora jego pierwszej biografii, Thomasa Bircha (1705-1766). Zachowały się jedynie rękopisy francuskojęzyczne, ponieważ asystent Bircha, odpowiedzialny za porządkowanie spuścizny Boyle’a, nie znał francuskiego (Wooton 2016)”.

„Newton, przez stulecia przedstawiany jako racjonalista, poświęcił znacznie więcej czasu i wysiłku alchemii, hermetyzmowi, kabale i interpretacji proroctw biblijnych, niż fizyce. Stworzył nawet proroctwo końca świata oparte na swoim modelu kosmosu (Josephson-Storm 2017). Przyczyną ubóstwa naszej wiedzy na temat okultystycznych zainteresowań Newtona jest, podobnie jak w przypadku Boyle’a, cenzura. Po śmierci Newtona jego okultystyczne rękopisy opatrzono etykietkami «nie nadaje się do publikacji». Znaczące gremia naukowe wstrzymywały ich publikację, by – jak to ujął francuski fizyk i historyk nauki Loup Verlet (1966) – „nie zniszczyć świetlanego wizerunku herosa”. Po dwustu latach, w roku 1936, wystawiono je na publiczną aukcję (!). Szczęśliwym trafem dostały się w dobre ręce – zakupił je ekonomista John Maynard Keynes. Po wstępnym zbadaniu (jest to ogromny materiał, częściowo zaszyfrowany) Keynes wyraził pogląd, że najwybitniejszy uczony rewolucji naukowej nie był „pierwszym przedstawicielem epoki rozumu”, lecz „ostatnim z magów””.

„Wiara ludności wiejskiej w dobrą i złą magię wyprzedzała szaleństwo procesów o czary i utrzymywała się długo po tym, jak władze przestały interesować się sabatami czarownic. Jak na ironię – pisze Klaits – obsesyjne zainteresowanie satanizmem i seksualną komponentą czarów było udziałem elit, nie ludu. […] Almanachy dla ludu podejmowały takie dziedziny okultyzmu, jak astrologia i wróżbiarstwo […] ustanie polowań na czarownice nie było zatem konsekwencją zmian w kulturze ludowej, lecz zmiany stosunku elit do niej”.

„O zadumę przyprawia skala rozbieżności między narracją walki z czarami w wersji zakodowanej w społecznej świadomości – i tej opartej o źródła historyczne. Zatem – nie zawsze Inkwizycja, a często kompetentni uniwersyteccy prawnicy i sądy państwowe, nie „zabobonne” średniowiecze, lecz – o ironio – czas rewolucji naukowej, nie symptom ciemnoty ludu, lecz wiara elit intelektualnych, nie Hiszpania… Tę ahistoryczność można wytłumaczyć jedynie propagandową rolą narracji historycznej zgodnej z ideologią zwycięskiej, materialistycznej nauki. Wizerunkowo niekorzystne okoliczności towarzyszące jej powstaniu zostały gruntownie przeredagowane”.

„Jeszcze dla Newtona „świat jako całość jest wytłumaczalny nie w kategoriach mechaniki, lecz wyłącznie w kategoriach religii” (Burtt 2003). Nauka, pisze Newton w swoim „traktacie o odbiciach, załamaniach, ugięciach i barwach światła” zatytułowanym Opticks (1704), służy duchowemu rozwojowi człowieka: „im więcej możemy dowiedzieć się dzięki filozofii naturalnej o pierwszej przyczynie, o władzy, jaką ma [Bóg] nad nami, i o dobrodziejstwach, które od niego otrzymujemy, tym lepiej dostrzegamy nasze obowiązki wobec niego i wobec innych ludzi” (Burtt 2003). Światopogląd Newtona jest, jak widać, bliższy Platonowi niż sceptykom Oświecenia”.

„Kepler w zakończeniu rozdziału 9 Harmonices mundi Libri V (1619) modli się o oświecenie i prosi Boga – na wypadek, gdyby w jego dzieło wkradł się niegodny bożego planu „robak zrodzony i wykarmiony w bagnisku grzechu” – by tchnął w niego wiedzę, „którą zgodnie z Twoją wolą człowiek powinien posiąść, bym mógł dokonać korekty”. I dodaje: „Jeśli zostałem nakłoniony do zbytniego pośpiechu wspaniałym pięknem Twych dzieł lub jeśli umiłowałem własną chwałę wśród ludzi w pracy przeznaczonej dla Twej chwały, bądź łagodny, litościwy i przebacz mi”.

„Nauka powstała na gruncie teologii, która motywowała poznanie, a także określiła główne cechy natury świata i reguły metodologiczne".

„Próby odzyskania świata przez teologię naturalną, traktującą „doskonałość” odkrywanego świata przez naukę świata za dowód istnienia Boga, ostatecznie zakończyły się fiaskiem. Im doskonalszy jest świat, tym lepiej jest w stanie obejść się bez Boga. Było to, jak to ujął Loup Verlet, „odejście od religii przy udziale religii””.

„Świat pozbawiony życia i sakralności stał się łatwym „łupem” – składem surowców mineralnych, ale także podobnie traktowanych roślin i zwierząt. Odległy Bóg, który na początku czasu wprawił w ruch doskonałą maszynę świata, zdawał się dawać człowiekowi wolną rękę w zarządzaniu Ziemią i traktowaniu bliźniego; świeżo ukonstytuowana fizyka klasyczna roztaczała perspektywę niczym nie ograniczonego „postępu”. Model mechanistyczny, koncentrując uwagę człowieka na mechanicznych aspektach funkcjonowania przyrody, stwarzał optymalny klimat intelektualny do rozwoju techniki, „na obraz i podobieństwo” świata-maszyny. Tak doszło do rewolucji przemysłowej z jej miastami z piekła rodem, pracą dzieci w fabrykach i kopalniach itp. Rewolucja naukowa, dzieło nielicznych „matematycznych teistów”, zyskała swój obecny status historyczny dzięki rewolucji przemysłowej. Mechanistyczny materializm, wspierany potęgą cywilizacji technicznej, stał się niekwestionowalną podstawą światopoglądu nauki i głęboko zakorzenił się w mentalności i poczuci tożsamości oświeconego Zachodu”.

„Założenie, „że Biblia stanowi ostateczną płaszczyznę odniesienia ludzkiej egzystencji, a więc także badań naukowych” – „podzielali wszyscy wielcy uczeni, wśród nich Kopernik, Kepler i Newton. Według Newtona wiedza pochodzi z dwóch źródeł – od słowa Bożego – Biblii – i z dzieł Bożych – Natury” (Feyerabend 2020)”.

„Socjologia jest ze swojej natury w konflikcie z ortodoksyjną nauką, a szczególnie z jej ideologią. Zadaniem socjologii nauki jest bowiem badanie społecznych uwarunkowań nauki, które ideologia nauki ukrywa, eksponując jedynie potężną, a zarazem bezstronną metodę i oszałamiające sukcesy, które powinny budzić podziw i wdzięczność. Nauka uwikłana, z jednej strony, we własne pretensje do uniwersalności i bezstronności, w mechanistyczną filozofię i łatwy do obalenia mit założycielski, z drugiej zaś – w świat polityki i finansów, jest wobec socjologii niemal bezbronna. Bronić się może „jedynie” z pozycji siły – jako koło zamachowe cywilizacji technicznej. Odwołując się do przykładu świątyni, można powiedzieć, że nauka uwodzi swoich wiernych przepychem wystroju wnętrza, podczas gdy socjologia, z racji zakresu zainteresowań, prezentuje widok z lotu ptaka, odsłaniając niespójność planu architektonicznego i dziury w dachu. Ta pierwsza perspektywa napędza postęp naukowo-techniczny i służy ekspansji cywilizacji technicznej. Ta druga, bardziej realistyczna, przekłuwa ideologiczny balon, de facto sabotując tę pierwszą. Konflikt ten jest nieuleczalny, gdyż liczne tezy socjologii nauki są trudne do podważenia, tyle że prestiż, poparcie społeczne i praktyczna użyteczność socjologii jest – w porównaniu z naukami przyrodniczymi – znikoma. Socjologowie nauki znajdują się zatem w sytuacji jednocześnie komfortowej, bo to nie ich własny wizerunek jest wystawiony na szwank – i beznadziejnej, bo ich punkt widzenia, niezależnie od tego, na ile mają słuszność, jest w skali społecznej ignorowany. Wyjątkiem od tej reguły jest model funkcjonowania nauki stworzony przez Thomasa Kuhna, jednego z najwybitniejszych filozofów nauki”.
(...) „Pod samo koniec XX wieku socjologiczny model nauki uległ dalszej radykalizacji. Nauka zaczęła jawić się jako działalność całkowicie kontrolowana przez interesy społeczne, stymulowana zbiorowymi konfliktami, negocjacjami, nierównościami społecznymi itp. Wpływ struktury świata na formułowanie przez naukę tezy zszedł na dalszy plan. Wybór tej czy innej teorii naukowej jest w tym ujęciu konsekwencją gry sił społecznych. Świątynia zamienia się w targowisko”.

„Nauka wprawdzie usunęła z obrazu świata to, co sakralne, ale sama przejęła pewne cechy religii. Posiada rozbudowaną ideologię zakorzenioną w micie założycielskim, a także – stworzoną w epoce Oświecenia świecką eschatologię: zbawienie ludzkości dokona się poprzez nieograniczony postęp cywilizacji naukowo-technicznej”.

„Otwieramy w ten sposób puszkę Pandory, ale nie mamy się czego obawiać. Świat może stać się przez to ciekawszy, barwniejszy, bogatszy, i bardziej przyjazny. Nie musimy kluczyć pomiędzy ortodoksją a herezją, ponieważ kategorie te odnoszą się jedynie do nauki i religii w formie instytucjonalnej, jako strategia chroniąca przed chaosem. Sam fakt, że nauka bezceremonialnie fałszuje własną historię, by przeforsować swoją materialistyczną ideologię, świadczy że choć należy ją cenić i podziwiać, nie można jej bezkrytycznie ufać. Największe wątpliwości budzi negowanie istnienia świadomości – najwspanialszego osiągnięcia ewolucji. Mechanistyczna nauka nie ma dla niej „gotowej szufladki”, co grozi rozsadzeniem jej deterministycznego symbolicznego uniwersum”.

Może i nieco mniej porywająca w stosunku do „Mitu nauki”, ale wciąż niezwykle ciekawa i pogłębiająca to, co zostało podkreślone w poprzedniczce (którą dobrze jest zaliczyć przed lekturą omawianej obecnie, jeśli ma ona być w pełni zrozumiała i ciekawsza).

Doprecyzowanie „Struktury rewolucji naukowych” Kuhna, rehabilitacja wczesnego Renesansu i obnażenie fałszywej legendy...