Stanisław Żerko

Książka bardzo ciekawa i wartościowa, choć niejednoznaczna do oceny. Materiał źródłowy(archiwalny) jest pierwszorzędny, często przez autora cytowany i przytaczany w przypisach. Nie zawsze jednak opinie autora pokrywają się z tym co wynika z archiwów. Czasem nieco nadinterpretuje i spekuluje... Co w archiwach piszczy? Z materiałów archiwalnych wyłania się stały kurs Hitlera na zbliżenie z Polską. Autor zwraca uwagę, że intencje samego Hitlera były szczere (tutaj pełna zgoda). Zakładał, że Polska będzie walczyć w kolejnej wojnie u boku Niemiec. Kwerenda w archiwach niemieckich nie wykazała by Hitler "ściemniał" i planował potajemnie zniszczenie Polski lub drugie Monachium; nie ma najmniejszego śladu by jego propozycje były jakąś "zasłoną dymną" lub chwilową taktyką. Ten aspekt monografii jest bardzo istotny: przez dziesiątki lat (w zasadzie do teraz) szkolne podręczniki serwowały/wciąż serwują teksty o tym, że gdybyśmy przyjęli żądania Hitlera, skończylibyśmy jak Czechosłowacja a celem Hitlera byłoby dalsze eskalowanie żądań. To bujda i ta monografia to jednoznacznie udowadnia. Problemem nie był sam Hitler. Ironią losu jest fakt, że polska dyplomacja całkiem słusznie pozytywnie oceniała przejęcie władzy przez Hitlera w kontekście relacji polsko-niemieckich. Hitler istotnie był jedynym niemieckim politykiem chcącym się dogadać z Polską. Nie wywodził się z Prus, nie był opętany nienawiścią do Polski. Skoro jednak było tak dobrze, dlaczego skończyło się - finalnie - tak źle? Diabeł tkwi tu w szczegółach. Polska chciała balansować między mocarstwami zachodnimi a Niemcami (jak słusznie zauważa autor, wcale nie między Niemcami a Sowietami). Chciała prowadzić samodzielną politykę (mrzonki Międzymorza i lokalnego mocarstwa). Tymczasem Hitler wyznaczał Polsce rolę "juniorpartnera" Rzeszy (takie dokładnie padło określenie) w nowym europejskim porządku. Uznawał tę ofertę za wspaniałomyślną. Dlaczego? Gotów był uznać granice zachodnie Polski na 25 lat oraz prawo dostępu do morza, w zamian chciał zgody Polski na oficjalne przyłączenie Gdańska do Rzeszy (który i tak porzucała Liga Narodów! - szanse na utrzymanie jego odrębności były czysto iluzoryczne) i ułatwień w transporcie do Prus (co zresztą gotowa była zaproponować sama Polska!). Hitler tutaj naprawdę był wspaniałomyślny, bo zignorował przygotowane przez dowództwo Wehrmachtu plany błyskawicznego wcielenia Gdańska do Rzeszy. Chciał by Polska sama dała mu wolną rękę w Gdańsku, zakładał nawet poszerzenie (sic!) polskich interesów gospodarczych w Gdańsku, ale wyłącznie wcielonym do Rzeszy. Sprzeciwiał się własnym doradcom, bo nie chciał tworzyć faktów dokonanych! Te tzw. sporne sprawy Hitler chciał za wszelką cenę dogadać pokojowo, bo zależało mu na przeciągnięciu Polski do paktu Osi i na rozpoczęciu ścisłej współpracy wojskowej polsko-niemieckiej! Takie propozycje padały wielokrotnie. Niezwykłe jest właśnie to, że swoje propozycje powtarzał wielokrotnie i konsekwentnie w latach 1936-1939 (sam i przez wysłanników: Goeringa, Goebbelsa, Ribbentropa, Moltkego i wielu innych),i nakazywał przez wiele lat wyciszać w prasie nie tylko artykuły nieprzychylne Polsce (rzecz znana),ale także relacje z prawdziwych działań dyskryminujących Niemców w Polsce (np. wyczyny Grażyńskiego) czy z konfliktów w Gdańsku. Był wyraźnie zainteresowany ocieplaniem stosunków i przygotowywaniem niemieckiego społeczeństwa do sojuszu z Polską. Zadziwia w tych działaniach szczerość samego Hitlera mówiącego polskim rozmówcom o możliwości wojny z ZSRR i jednocześnie sugerującego przez kolejnych wysłanników wymiany terytorialne w dalszej przyszłości (kwestia dostępu do morza). Hitler na poważnie gotów był kupić współpracę Polski zgodą na aneksję radzieckiej Ukrainy (po wojnie z ZSRR),Słowacji czy nawet Litwy (celem dostępu Polski do morza, przy zrzeczeniu się Pomorza; potem koncepcja porzucona na rzecz proponowania Polsce nabytków na południu). Te propozycje wskazują jak słabo Hitler rozumiał Europę Wschodnią i uwarunkowania historyczne. Bawił się mapą i przydzielał terytoria. Nie ma jednak w dokumentach nawet śladu po tym, że chciał nas oszukać. Hitler parł więc do sojuszu z Polską trochę na wzór Ottona III. Polska miała być przybocznym partnerem Niemiec w Wielkiej Niemieckiej Europie. Ranga partnerów nie miała być równa, to oburza prof. Żerkę, ale czy dziś Polska ma w UE rangę Niemiec? Jesteśmy dokładnie takim juniorpartnerem (tak było nawet w latach największego zbliżenia polsko-niemieckiego). Żerko słusznie natomiast zaznacza, że kilkuletnie zbliżenie polsko-niemieckie na zasadzie status quo nie miało szans się utrzymać, zarówno bowiem Hitler, jak i sanacja forsowaliby ściślejsze zbliżenie wbrew własnym narodom. W ówczesnej Polsce germanofobia była niezwykle silna. Beck nie rozumiał zresztą intencji Hitlera, nie rozumiał co tak naprawdę Hitler mu proponuje, że nie chodzi o Gdańsk tylko o udział w przebudowie Europy. Gdańsk miał być tylko probierzem polskich intencji, odp. na pytanie czy da się Polskę wciągnąć w orbitę niemieckiej polityki. Beck tymczasem uważał, że Hitler testuje jego stanowczość. Gdyby zrozumiał jak poważne propozycje wysuwa Hitler, mógłby podjąć grę (i podbić naszą cenę u Francji i Anglii oraz jednocześnie swoją pozycję przed wodzem III Rzeszy),albo zjednywać zawczasu sojuszników do starcia z Hitlerem. Tymczasem roztrwonił ten potencjał - o tym Żerko nie wspomina. Jaki potencjał? Umizgi Hitlera wzmacniały pozycję II RP. Francja zaczęła zabiegać o Polskę, nawet ZSRR był poważnie zaniepokojony możliwością zbliżenia Polski z III Rzeszą (co nie dziwi). Wzmocniła się też nasza pozycja wobec Czechów i od połowy lat 30. przestali nas traktować z przysłowiowego "buta". Tuż przed konferencją w Monachium od postawy Polski bardzo wiele zależało. Po konferencji Polska była skompromitowana udziałem w rozbiorze Czechosłowacji, całkowicie osamotniona. Mimo to Hitler nie uciekł się do faktów dokonanych. Nikt by nam pod koniec 1938 roku nie pomógł - stwierdza Żerko - i trudno z tym polemizować... Hitler to wiedział, ale chciał to wykorzystać do "przyklepania" sojuszu, nie zaś do podboju Polski. Trudno o lepszy dowód na jego prawdziwe intencje. Pierwsze rozkazy w sprawie przygotowania wojny z Polską wydał dopiero 2 kwietnia 1939 r. Niezwykłe jest to, że po podjęciu tej decyzji stracił całkowicie zainteresowanie rozmowami z Polską. Pierwszy raz zaczął rozważać alternatywny scenariusz - inny niż sojusz z Polską - dopiero w lutym 1939! Do tego czasu nie brał w ogóle pod uwagę, że Polska odrzuci tak ciekawą i korzystną ofertę. Decyzja o ataku była nieodwołalna - nie mógł sobie pozwolić na istnienie Polski nieprzyjaznej Rzeszy, gdy Rzesza planowała "jakąś" wojenkę. Beck nawet tego nie zrozumiał i uważał milczenie Hitlera za "taktykę" negocjacyjną. Autor próbuje bronić Becka i są to najsłabsze fragmenty tej książki. Materiał źródłowy Becka pogrąża. Ciekawie wypada natomiast Hitler, który nigdy Polski nie zwodził. Nawet gdy podjął decyzję o ataku, nie inicjował żadnych rozmów "ostatniej szansy", nie udawał że chce dalej rozmawiać. Wcześniej wypowiedział też pakt o nieagresji. Był niebywale transparentny w swoich działaniach, ale Beck uważał, że Hitler cały czas gra. Tyle z faktów, które wyłaniają się z tej książki. Autor nadinterpretuje twierdząc, że negatywne nastawienie polskiej opinii publicznej do Niemiec musiało uniemożliwić współpracę z Hitlerem. W jednej z rozmów poruszono nawet ten temat i Niemcy gotowi byli zapewnić sanacji nietykalność rządów. Oczywiście osłabiłoby to pozycję rządu polskiego wobec Rzeszy, ale wcale nie wykluczało zawarcia sojuszu wbrew opinii publicznej. Z pewnością zaś uchroniłoby polskie społeczeństwo przed “dobrodziejstwami” wrogiej okupacji niemieckiej. Autor pisze też, że "odrzucenie niemieckiej oferty sojuszniczej było decyzją prawidłową, gdyż decyzja odwrotna wiodła do satelizacji Polski". Już o tym pisałem, to żaden argument, bo - warto przypomnieć - Polska takim satelitą i tak zaraz po wojnie została... Naszym “seniorpatnerem” był ZSRR i nie mógł Polsce zapewnić awansu cywilizacyjnego, w przeciwieństwie do III Rzeszy (pamiętajmy, że w świetle najnowszych badań holocaust nie był wtedy nawet wstępnie rozważany, do 1940 pracowano nad opcją emigracyjną). Najbardziej szokuje fragment w którym autor formułuje opinię, że nie było dla Polski korzystniejszej alternatywy (opcji politycznej) dla wydarzeń, niż te które miały miejsce. Gratuluję tutaj profesorowi Żerko poczucia humoru. Największe w Europie (proporcjonalnie do potencjału) straty ludnościowe i ekonomiczne uznać za najkorzystniejszą alternatywę - budzi to mój niepokój... Na koniec autor stwierdza, że Polska "nie była w stanie przyczynić się do powstrzymania Hitlera, bezwzględnie wówczas dążącego do rozpętania wojny". Profesor zachowuje się tutaj jak Józef Beck: ze słusznych przesłanek wyprowadza błędne wnioski. Można się zgodzić, że Hitler był nie do powstrzymania, ale nie oznacza to wcale, że pierwszą ofiarą jego polityki musiała być Polska. Tym bardziej, że sam Hitler parł do sojuszu z Polską, bo miał już upatrzoną ofiarę... Nie jest więc prawdą, że prof. Żerko uniknął gdybania. Samo już stwierdzenie, że nie było lepszej alternatywy niż 6 lat wyniszczającej okupacji niemieckiej (i następujących po niej 44 lat komunizmu) jest gdybaniem i to bardzo sarkastycznym. Warto przy okazji zaznaczyć, że autor nie przesądza wcale czy ta okupacja trwałaby "tylko" 6 lat: ""w przypadku klęski Niemiec (nota bene wcale nie takiej oczywistej, jak to się może z perspektywy powojennej wydawać)” czytamy na stronie 465. Jakie są silne strony tej pozycji? Jednoznacznie dowodzi czystych intencji Hitlera wobec Polski. Oczywiście czystych z jego (Hitlera) punktu widzenia: jasna oferta ścisłego sojuszu i uregulowania spraw spornych w zamian za współpracę wojskową i gospodarczą oraz zasygnalizowanie w przyszłości perspektywy wymian terytorialnych. To była prawdziwa oferta, nie blef. Powtórzona została kilkadziesiąt razy (!) i o tym jest ta książka. Zyskałaby jeszcze, gdyby pozbawiona była subiektywnych opinii autora. Warto pamiętać, że choć wojna była nieunikniona (tutaj zgadzam się z autorem) wcale nie musieliśmy zostać jej pierwszą ofiarą. Przed Monachium na stole były jeszcze wszystkie scenariusze. Polska mogła zagrać rolę języczka u wagi, niezbędnego elementu całej układanki. Mieliśmy na początku 1938 r. sojusz z Francją (nadwątlony, ale łatwo było go ożywić),kandydata na sojusz (III Rzesza, bezcenna alternatywa w dyplomacji),polonofilów na Słowacji, wystraszoną i chętniejszą do współpracy Czechosłowację (po raz pierwszy) i bardzo osamotniony ZSRR (po przejęciu władzy przez nazistów w Niemczech i utworzeniu Osi),z którym mieliśmy od 1932 pakt o nieagresji. Bardzo dużo od nas wtedy zależało, mogliśmy pomóc Rzeszy za konkretne korzyści (nie zrobiliśmy tak),pomóc Rzeszy za darmo (głupie, ale tak zrobiliśmy),pomóc Czechosłowacji (i pełnić rolę obrońców Słowaków),umocnić system sojuszów francuskich i przełamać izolację ZSRR (nie za darmo). Nie rozumiem dlaczego ta ostatnia alternatywa nie jest brana na poważnie pod uwagę. ZSRR był tuż po czystce (1937),a my otrzymywaliśmy kolejne propozycje działań przeciwko ZSRR ze strony III Rzeszy (z wielokrotnymi namowami w zakresie przystąpienia do Osi). Zabiegi o nas podejmowała i III Rzesza, i Francja. To była idealna sytuacja – po raz pierwszy i ostatni wszystkim na nas zależało. Nasza dyplomacja powinna pracować dzień i noc, a panował błogi spokój i zapewnianie Hitlera, że nie pomożemy Czechosłowacji... O tym prof. Żerko zapomniał pisząc, że nie było alternatywy dla polityki Becka. Ta amnezja zaniżyła ocenę książki: 8/10.