Do Nagrody im. Ryszarda Kapuścińskiego, ustanowionej 14 stycznia 2010 roku i mającej na celu uhonorowanie tego polskiego twórcy, a także docenienie prac reporterów z Polski i zagranicy, zgłoszono w tym roku aż 145 tytułów. To rekordowa w historii konkursu liczba. 105 ze zgłoszonych książek napisano w języku polskim, a pozostałe 40 przetłumaczono z dziesięciu różnych języków: 24 tytuły z angielskiego, 5 – z francuskiego, 3 – z hiszpańskiego, a także 2 książki z języka szwedzkiego i po jednej z języków: niemieckiego, węgierskiego, duńskiego, norweskiego, ukraińskiego i słowackiego. Jury w składzie: Katarzyna Surmiak-Domańska (przewodnicząca), Søren Gauger, Elżbieta Sawicka, Abel Murcia Soriano i Ludwika Włodek, miało więc niemało pracy, zanim wyłoniło finałową dziesiątkę, którą prezentujemy poniżej.

Nagroda im. Ryszarda Kapuścińskiego 2024: nominacje

1. Marta Abramowicz, „Irlandia wstaje z kolan”, Wydawnictwo Krytyki Politycznej

Marta Abramowicz, autorka m.in. reportaży „Zakonnice odchodzą po cichu” i „Dzieci księży. Nasza wspólna tajemnica”, została nominowana za książkę „Irlandia wstaje z kolan”.

Reportaż poświęcony nadal zielonej, ale już nie (tak) katolickiej wyspie, opowiada właśnie o rozliczeniu tego kraju z Kościołem. Ze wszystkimi jego nadużyciami, a także z katolicką moralnością, odrzuconą w powszechnym głosowaniu.

Autorka poszukuje odpowiedzi na to, co się stało, że ta dawniej katolicka twierdza wstała z kolan, i jak Polska także mogłaby to zrobić.

2. Martín Caparrós, „Ñameryka”, przeł. Wojciech Charchalis, Wydawnictwo Literackie 

„Ñameryka” to termin wymyślony przez samego autora, określający 20 krajów Ameryki Południowej i Środkowej zamieszkanych przez ludzi mówiących po hiszpańsku.

Autor wcześniejszego, głośnego „Głodu” zabiera więc tym razem czytelników i czytelniczki do części świata, którą doskonale zna.

Przedstawia Amerykę Łacińską poprzez miasta i wsie, kopalnie, plantacje bananów, wysypiska śmieci, targowiska, miejsca, gdzie działają kartele narkotykowe, wychodząc poza stereotypy, folklor, kulturowe kalki.

3. Ersin Karabulut, „Kroniki ze Stambułu”, tom 1, przeł. Ada Wapniarska, Wydawnictwo timof comics

Drugim z nominowanych do Nagrody im. Ryszarda Kapuścińskiego zagranicznych twórców jest pochodzący z Turcji Ersin Karabulut.

Twórcę komiksów i ilustratora wyróżniono nominacją za pierwszy tom „Kronik ze Stambułu”, czyli autobiograficzną opowieść o wywodzącym się z biednych przedmieść Stambułu chłopcu, który trafił na sam szczyt wydawniczego świata. Autor, poprzez swoją historię, przedstawia również historię współczesnej Turcji, pełnej przewrotów, rozczarowań, dramatów, nadziei. Kraju rządzonego przez mającego ogromną władzę Recepa Erdoğana. To pierwszy nominowany komiks w historii nagrody.

4. Katarzyna Kobylarczyk, „Ciałko. Hiszpania kradnie swoje dzieci”, Wydawnictwo Czarne

Autorka m.in. książek „Pył z landrynek” i „Strup. Hiszpania rozdrapuje rany” została nominowana w 15. edycji Nagrody im. Ryszarda Kapuścińskiego za „Ciałko. Hiszpania kradnie swoje dzieci”. Książka opowiada o przełomowym momencie w historii tego kraju, gdy w roku 1999 tamtejszy Sąd Najwyższy orzekł, że każde dziecko ma prawo wiedzieć, kim są jego rodzice. Do prawników zaczęły się więc zgłaszać osoby, które wiedziały od bliskich, że są adoptowane, jednak w dokumentach rodzice adopcyjni widnieli jako biologiczni. Swoich dzieci zaczęli też szukać rodzice, którzy dotąd uznawali swoich potomków za zmarłych. Kobylarczyk opisuje wstrząsający proceder, w który w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych zamieszane były instytucje państwowe i kościelne.

5. Michał Książek, „Atlas dziur i szczelin”, Wydawnictwo Znak Literanova

Nominacją wyróżniono również Michała Książka, a ściślej rzecz biorąc książkę o tym, jak przyroda przejmuje miasto, zaczynając od najmniejszych pęknięć w betonie.

Przykłady? Pewna rodzina sikorek zamieszkała pod adresem Metro Świętokrzyska 02, a jeden szpak umościł sobie gniazdo w bombowcu w Muzeum Lotnictwa. Stary neon „Teatr Dramatyczny” zamieszkują natomiast wróble.

Właśnie ten nieznany większości z nas świat opisuje autor – reportażysta, poeta, ale i inżynier leśnik i ornitolog.

6. Joanna Kuciel-Frydryszak, „Chłopki. Opowieść o naszych babkach”, Wydawnictwo Marginesy

Nominowane do Nagrody im. Ryszarda Kapuścińskiego są również „Chłopki” Joanny Kuciel-Frydryszak, które, decyzją czytelniczek i czytelników serwisu Lubimyczytać, uzyskały tytuł Książki Roku w kategorii Literatura faktu, publicystyka. Książka uzyskała najwięcej głosów w historii konkursu, a konkretnie – 11 161.

Autorka daje wiejskim kobietom z czasów dwudziestolecia międzywojennego głos, by same opowiedziały swoją historię. To opowieść o ich bezgranicznym oddaniu rodzinie, ziemi, ale również pragnieniu zmiany i próbach zawalczenia o siebie w patriarchalnym społeczeństwie.

7. Fernanda Melchor, „To nie jest Miami”, przeł. Tomasz Pindel, Wydawnictwo ArtRage

„To nie Miami” meksykańskiej autorki Fernandy Melchor to trzecia i ostatnia zagraniczna nominacja w 15. edycji Nagrody im. Ryszarda Kapuścińskiego. Autorka „Czasu huraganów” i „Paradajsu” została wyróżniona za publikację poświęconą jej rodzinnemu miastu.

Nie Miami, a Veracruz, pokazanemu od ciemnej, brutalnej strony. Veracruz zamieszkiwanemu przez morderców i społecznych wyrzutków.

W serii wstrząsających literackich reportaży autorka zachęca czytelników i czytelniczki do próby zrozumienia tych, których opisuje, do spojrzenia na nich z empatią, choć łatwo byłoby nazwać ich potworami.

8. Małgorzata Nocuń, „Miłość to cała moja wina. O kobietach z byłego Związku Radzieckiego”, Wydawnictwo Czarne

Małgorzata Nocuń, w latach 2004–2006 korespondentka „Tygodnika Powszechnego” w Ukrainie i Białorusi, autorka m.in. „Wczesnego życia”, otrzymała nominację za „Miłość to cała moja wina. O kobietach z byłego Związku Radzieckiego”. Autorka oddaje głos mieszkankom Europy Wschodniej i Azji Centralnej.

Tym, które uczestniczyły w ważnych historycznych wydarzeniach, ale zabrakło dla nich miejsca w podręcznikach: więźniarkom łagrów, działaczkom na rzecz praw człowieka, feministkom, żołnierkom i matkom żołnierzy, ale nie tylko, także kobietom zaślepionym ideologią, szczerze kochającym Związek Radziecki.

9. Paweł Pieniążek, „Opór. Ukraińcy wobec rosyjskiej inwazji”, Wydawnictwo W.A.B.

Paweł Pieniążek, autor m.in. „Po kalifacie. Nowej wojny w Syrii” i „Wojny, która nas zmieniła”, autor tłumaczeń na język polski utworów m.in. Natalki Śniadanko i Serhija Żadana, otrzymał nominację za „Opór. Ukraińców wobec rosyjskiej inwazji”.

Ukraińców, którzy nie tylko walczą z najeźdźcą na froncie, ale również podejmują mniej widoczne działania. M.in. przekazują pieniądze na siły zbrojne, pomagają w ewakuacji ludności cywilnej, a czasem po prostu zostają w domu. Z dnia na dzień emeryci, ratownicy medyczni, sportowcy, informatycy, ludzie kultury zmuszeni byli zmienić swoje dotychczasowe życie i zmierzyć się z wojną.

10. Bartosz Żurawiecki, „Ojczyzna moralnie czysta. Początki HIV w Polsce”, Wydawnictwo Czarne

W „Ojczyźnie moralnie czystej” Bartosz Żurawiecki przedstawia epidemię HIV w Polsce w ujęciu historycznym.

Opisuje pełne napięcia oczekiwanie na pojawienie się „zarazy”, pierwsze przypadki zachorowań, rozwój epidemii i brutalną reakcję społeczeństwa wobec zakażonych.

W książce pojawiają się opowieści chorych, ich bliskich, emocjonujące relacje lekarzy i innych osób zaangażowanych w pomoc tym, od których większość społeczeństwa się odwróciła. 

Spośród tych dziesięciu tytułów jury wybierze pięć książek finalistek, a w maju, podczas Międzynarodowych Targów Książki w Warszawie, poznamy najlepszy reportaż 2023 roku. Nagroda dla autorki lub autora nagrodzonej książki wynosi 100 tysięcy złotych, tłumacz lub tłumaczka nagrodzonego tytułu otrzyma 20 tysięcy złotych, wszyscy nominowani autorzy i autorki po 10 tysięcy złotych, a tłumacze i tłumaczki nominowanych książek – po 5 tysięcy złotych.

Czytaliście nominowane tytuły? A może któryś z nich was właśnie zaintrygował?