Obieżyświat, który zyskał międzynarodową sławę

Kapuściński urodził się 4 marca 1932 roku w Pińsku. Debiutował poetycko mając 17 lat na łamach tygodnia „Dziś i Jutro”, aby już w 1956 roku otrzymać swoją pierwszą nagrodę – Złoty Krzyż Zasługi za reportaż „To też jest prawda o Nowej Hucie”, w której opisał trudne warunki codziennego życia robotników. W latach 60. rozpoczął pracę dla PAP jako stały korespondent działający w Afryce, Ameryce Łacińskiej, a także Azji. I to właśnie zagraniczne reportaże sprawiły, że Kapuściński na stałe zapisał się w światowym kanonie literatury dokumentalnej. 23 stycznia minęło 15 lat od śmierci naszego uznanego mistrza. Ze względu na bogactwo materiału dziennikarskiego, a także wysokiej próby analizy i komentarze, Kapuściński nazywany jest cesarzem reportażu. Co jakiś czas warto przypominać przynajmniej kilka najważniejszych książek tego twórcy.

Przekroczyć granice znanego świata – „Podróże z Herodotem”

W jednej ze swoich najnowszych książek Kapuściński swoje podróże po Azji i Afryce porównuje z przygodami pierwszego historyka, cenionego historyka Herodota. Mistrz reportażu prowadzi najróżniejsze dywagacje, a następnie często przytacza zabawne lub ciekawe anegdoty ze swoich eskapad oraz fragmenty zapisane w słynnych „Dziejach” Herodota. Co ciekawe – i co warto zaznaczyć – Ryszard Kapuściński wysoko cenił dzieło Herodota nie tylko z uwagi na wartość faktograficzną, odniesienia do historii, konkretnych miejsc i czasów. Dla polskiego twórcy antyczny myśliciel był przede wszystkim reportażystą, który w doskonały sposób potrafił portretować rzeczywistość. Bo też trzeba oddać w tym miejscu głos samemu Herodotowi. Często powtarza się, że relacje greckiego uczonego nie były były zawsze dokładne, ale – w odróżnieniu od wielu innych historyków, aż po czasy dzisiejsze – zawsze opatrzone klauzulą „zgodnie z tym, czego się dowiedziałem”. Kapuściński w bardzo świadomy sposób nawiązuje zatem do antycznego wzorca czyniąc z reportażu sztukę łączącą prawdę i osobistą perspektywę.

Odkryć tajemnice Afryki – „Heban”

Niezwykle fascynujący świat obcych kultur, pięknej, choć dzikiej natury. „Heban” to złożona z wielu wątków nowoczesna powieść będąca bardzo szczególnym zapisem wrażeń z ekspedycji w głąb Czarnego Kontynentu, która ukazuje Afrykę u progu XXI wieku. Reporterski zapis z podróży Ryszarda Kapuścińskiego między innymi po terytorium Etiopii, Tanzanii, Nigerii czy Ghany, od 1958 roku aż do wczesnych lat 60. XX wieku, kiedy kraje te były ogarnięte ogniem różnych rewolucji i przewrotów politycznych. Przejmujący opis Afryki rozdartej krwawymi wojnami, trawionej głodem, dotkniętej epidemiami i toksycznym pragnieniem władzy, wyniszczającą gospodarkę korupcją. Często zwraca się uwagę na to, że Kapuściński – przyjmując perspektywę europejskiego twórcy, reportera z dalekiego świata – stawia ważne, ba, kluczowe pytanie do przedstawicieli cywilizacji zachodniej. W jaki sposób radzić sobie ze świadomością umierającego kontynentu? Czy jest coś, co możemy zrobić, aby zmienić taki stan rzeczy? Przejmująca, niezwykle bogata i wieloznaczna historia.

Upadek pewnej wizji świata – „Imperium”

„Imperium” uważane jest za jedno z najwybitniejszych dokonań Kapuścińskiego. Indywidualny styl, nakreślony z chirurgiczną precyzją reportaż, który jest uznawany za wzór dla wielu współczesnych dziennikarzy. W książce ukazano wyjątkowy moment dziejowy – zobrazowany w pełnych wielorakich znaczeń przybliżeniach, proces rozpadu Związku Radzieckiego – ostatniego imperium kończącego się stulecia. W pierwszej części Kapuściński opowiada o wkroczeniu wojsk radzieckich do Pińska, jego rodzinnego miasteczka na Polesiu, o nędzy i terrorze okupacji radzieckiej. Kapuściński wybrał się potem w podróż koleją transsyberyjską, aby odwiedzić Gruzję, Armenię czy Tadżykistan. Kolejne rozdziały „Imperium” stanowią relacją z samotnych podróży po Związku Radzieckim już w momencie jego rozpadu. I tak też, w europejskiej części ZSRR, mistrz reportażu odwiedził chociażby Moskwę i Donieck, Tbilisi i Erywań. Niezwykłe podsumowanie życiowych doświadczeń, podróży przez zmieniający się świat po upadku wielkiego imperium.

Sekrety i namiętności władzy – „Cesarz”

Przymus, lojalność, oddanie. Władza jako narzędzie, ale też cel sam w sobie. Ze względu na charakter relacji możemy mówić o władzy indywidualnej – panowania nad sobą, władzy wspólnotowej – kiedy to wkracza odpowiedzialność zbiorowa, a także władza publiczna – gdy weźmiemy pod uwagę wymiar państwowy i ideologiczny. Ryszard Kapuściński to wybitny pisarz, ale także w pewnym sensie nauczyciel i mentor, który zadaje ważne pytania o naturę człowieka. Głównym tematem „Cesarza”, jednej z najpopularniejszych książek twórcy, jest tak naprawdę złożony świat etiopskiego władcy Hajle Syllasje – w czasie trwania monarchii konstytucyjnej oraz niedługo po jej obaleniu. Warto zaznaczyć, że Kapuściński przedstawia relacje byłych członków dworskiej kamaryli należących do cesarskiej świty. Tak naprawdę to właśnie za sprawą „Cesarza” Ryszard Kapuściński rozpoczął na dobre swoją karierę międzynarodowa nadając reportażowi szczególny wymiar literacki.

Doświadczenie wojny, osobisty dramat – „Jeszcze dzień życia”

W jaki sposób odnaleźć się w czasie walki o życie? Co stanowi ideową podstawę konfliktu? Jak zmienia nas doświadczenie wojny? Pisał o tym właśnie, między innymi, Ryszard Kapuściński na kartach książki „Jeszcze dzień życia”. Wojnę domową w Angoli, tuż przed uzyskaniem przez ten kraj niepodległości 11 listopada 1975 r., reporter opisuje przez pryzmat doświadczeń indywidualnych swoich bohaterów i własnych. To książka bardzo osobista. Nie tyle o samej wojnie, ile o zagubieniu w chaosie, bezsensowności ponoszonych ofiar, niepewności jutra. Co ciekawe, historia trzymiesięcznej wyprawy wybitnego reportera Ryszarda Kapuścińskiego do ogarniętej wojną i chaosem Angoli, gdzie linia frontu zmienia się jak w kalejdoskopie, stała się podstawą bardzo udanego filmu – pełnometrażowej animacji pod tym samym, co książka tytułem, w której udało się oddać grozę wojny, realny wymiar historii, a także uniwersalne mądrości zapisane w publicystyce Kapuścińskiego.

Kontrowersje, etyka pracy i dziedzictwo mistrza

Ryszard Kapuściński zapisał się w kanonie wybitnych twórców. Niezwykle świadomych reporterów, myślicieli, którzy uwrażliwiali na krzywdę drugiego człowieka. Jednak w biografii mistrza znaleźć można również kontrowersyjne rozdziały. Głośno było swego czasu o tym, że Kapuściński współpracował – w latach 60. i 70. – z wywiadem PRL. Po latach odnaleziono zresztą dokumentację na temat odwiedzanych przez niego krajów i raporty ze spotkań. Ważna jest jednak świadomość, że dziennikarze wyjeżdżający za granicę byli też po prostu rejestrowani w aktach jako potencjalni informatorzy. Nie da się jednak ukryć, że na legendzie Kapuścińskiego można znaleźć rysę, która nie jest jednak jednoznaczna w ocenie.

Kapuściński wieloznaczny – legenda do odkrycia

Trzeba jednak pamiętać o tym, jak wielką spuściznę pozostawił po sobie nasz mistrz słowa. Od 2010 roku przyznawana jest Nagroda im. Ryszarda Kapuścińskiego za najlepsze książki reporterskie. Do jego dziedzictwa nawiązuje się w coraz to nowych pracach. Warto poszerzyć perspektywę, ulokować dzieła mistrza w określonym kontekście, choćby za sprawą książki „Kapuściński: Nie ogarniam świata”, „Kapuściński non-fiction” czy „Podróże z Ryszardem Kapuścińskim: Opowieść trzynastu tłumaczy”. Ryszard Kapuściński pozostaje bowiem twórcą wieloznacznym, legendą do odkrycia, który oddawał niezwykle złożony obraz minionego świata. „Jeszcze dzień życia”, „Heban”, „Imperium”, „Cesarz” czy „Podróże z Herodotem” to dopiero początek drogi z mistrzem reportażu.