Ściany mają uszy, a w uszach piękne kolczyki

Podróże kształcą, jak głosi znane i wielokrotnie sprawdzone porzekadło. Trudno się z tym nie zgodzić, a nawet warto przenieść tą maksymę na poletko literatury. Do czego zmierzam? Otóż kierowany chęcią podróży literackiej postanowiłem sięgnąć po książkę o wdzięcznym tytule „Oczyszczenie" fińsko-estońskiej współczesnej autorki młodego pokolenia Sofi Oksanen. Oksanen studiowała teatrologię na Fińskiej Akademii Teatralnej.„Oczyszczenie" jest trzecią z kolei i chyba najbardziej znaną powieścią autorki. Jako ciekawostkę przytoczę fakt, iż została napisana na podstawie sztuki teatralnej, wystawionej po raz pierwszy na deskach Fińskiego Teatru Narodowego w 2007 roku. Powieść niedługo po wydaniu osiągnęła niesamowity sukces na całym świecie. Do tej pory została przetłumaczona na trzydzieści osiem języków. Polskie wydanie tłumaczone przez Sebastiana Musielaka pojawiło się na półkach księgarni w 2010 roku.

Akcja powieści dzieje się w Estonii na początku lat 90 po upadku ZSRR. Główną bohaterką książki jest Estonka Aliide Truu. Starsza kobieta wiedzie samotne życie na estońskiej prowincji. Pewnego dnia Aliide znajduje na wycieraczce swojego domu zmarzniętą, pobitą i wycieńczoną dziewczynę o imieniu Zara. Aliide z natury nieufna, pełna obaw i podejrzeń, postanawia wpuścić dziewczynę do domu i udzielić jej pomocy. Kim jest tajemnicza nieznajoma i co łączy ją z Aliide? Nie będę zdradzał ani grama treści więcej, ponieważ zabiłbym największą przyjemność z lektury - odkrywanie rozdział po rozdziale nowych wątków, które zasadniczo zmieniają wydźwięk całości.

Przede wszystkim na ogromną pochwałę zasługuje doskonała konceptualizacja książki. Powieść jako całość prezentuje się niezwykle imponująco, nie sposób znaleźć nawet najmniejszego uchybienia lub niezgodności. Autorka pomyślała nawet o takich smaczkach jak rozpoczynanie rozdziałów od cytatów antykomunistycznego estońskiego poety Paula-Eerika Rummo. Styl i język powieści doskonale odzwierciedla podejmowaną tematykę, jest na ogół poetycki, żeby momentami tam gdzie zachodzi potrzeba przejść w niemalże wulgarny. Zmiana stylu jest zabiegiem nieprzypadkowym, bowiem stanowi odpowiednie elementy budujące nastrój opisywanych wydarzeń. Byłbym niekonsekwentny gdybym nie wspomniał o wręcz mistrzowskim dawkowaniu napięcia od pierwszej do ostatniej strony. Potęguje to dramaturgię utworu oraz nie pozwala odejść od lektury do momentu, kiedy przeczytamy ostatnią kartkę.

Spośród wielu rozlicznych zalet powieści, najbardziej jednak urzekła mnie i przekonała charakterystyka postaci. Nie ma tutaj klasycznego podziału na dobrych i złych. Tak jak w dobrym dramacie teatralnym każdy akt rzuca nowe światło na losy bohaterów. Raz ich postępowanie wydaje się być godne uznania, żeby następnym razem pokazać jego absurdalność. W rezultacie nie można dokonać podziału na postacie pozytywne i negatywne, a co za tym idzie, unikamy częstego zjawiska identyfikacji czytelnika z bohaterami świata przedstawionego. Oksanen stworzyła rzeczywistość, gdzie nie ma prostych reguł postępowania. Postacie są wielowymiarowe, nie sposób je oceniać przez pryzmat powszechnie przyjętych w społeczeństwie zasad moralnych. Świetnie ukazuje to fakt, że nawet najbardziej zwyrodniałe jednostki, które przez całą książkę pełniły funkcję czarnego charakteru na końcu okazują się mieć przebłyski serdeczności i człowieczeństwa.

Wielowymiarowość świata przedstawionego jest jedynie wierzchołkiem góry lodowej, bowiem stanowi także przesłankę do wysunięcia dalej idącej tezy. Parafrazując Heraklita z Efezu chciałoby się rzec panta rhei, rzeczywistość jest tak zmienna i dynamiczna, że niemożliwym jest ponowne wejście do tej samej rzeki. Podobnie u Oksanen, wartości oraz normy moralne z biegiem czasu podlegają nieustannym zmianom, tym bardziej burzliwym w czasach wojen i zmian ustrojowych, kiedy dokonują się wręcz rewolucje. Zmieniającej się rzeczywistości nie sposób ująć w uniwersalne ramy, a zatem wszelkie próby oceniania drugiego człowieka nigdy nie będą obiektywne. Oksanen wpisuje się tym samym w postmodernistyczny nurt relatywizmu etycznego.

Równie mocną stroną tej pozycji jest usytuowanie miejsca i czasu akcji na tle ważnych dla Estonii wydarzeń historycznych. Dzięki narracji prowadzonej w formie retrospekcji tłem wydarzeń stały się okupacja niemiecka i radziecka, czasy powojenne oraz okres po rozpadzie ZSRR. Oksanen pokazuje sposób sprawowania władzy przez okupantów oraz metody represjonowania ludności. Nie ma tutaj miejsca dla historii monumentalnej, nie znajdziemy także wielkich bohaterów ani ich heroicznych czynów. Jest to historia zwykłych i jednocześnie na swój sposób niezwykłych ludzi, którzy doświadczeni przez los próbują względnie normalnie partycypować w otaczającej ich rzeczywistości.

Na kartach książki jako wątek poboczny przewija się także nie mniej interesujący temat destrukcji więzi rodzinnych. Rodzina jako podstawowa komórka społeczna na przestrzeni całej powieści podlega procesowi degradacji. Powodów takiego stanu rzeczy jest, co najmniej kilka, jednak chciałbym skupić się na głównej sile odśrodkowej, mianowicie głębokiej ingerencji totalitarnego systemu władzy w życie swoich obywateli. Oksanen pokazuje, jakie są konsekwencje zastąpienia pierwotnej od zarania dziejów wspólnoty rodzinnej, sztuczną wspólnotą ludzi tych samych poglądów zogniskowanych w organizacjach partyjnych. W świecie gdzie obywatelskim obowiązkiem jest donieść na każdego wroga systemu, tradycyjna funkcja rodziny uległa paskudnemu wynaturzeniu. Rodzina przestała zapewniać swoim członkom oparcie i bezpieczeństwo. Prowadzi to do sytuacji kuriozalnych, a w konsekwencji do przewartościowania wartości. Kiedy nadrzędnym celem staje się wierność panującemu ustrojowi, nawet dom jest miejscem gdzie trzeba baczyć na każde wypowiadane słowo.

Na sam koniec zostawiłem sobie wątek feminizmu, bez którego moja wypowiedź byłaby rażąco niekompletna. „Oczyszczenie" bez wątpienia jest książką feminizującą. Powieść zawiera szereg elementów, które w prosty sposób zwracają się ku temu nurtowi. Nie od dziś wiadomo, że znacznie lepiej z wyrażeniem uczuć radzą sobie kobiety, co na przykładzie tej pozycji również można zaobserwować. Powieść Oksanen jest emocjonalnym spojrzeniem na temat wojny i przemian ustrojowych. W tej książce to nie bohater jest dodatkiem do wydarzeń historycznych, ale zupełnie odwrotnie, to wydarzenia historyczne są wtórne wobec losów ludzi. Zamiast najczęściej spotykanych bohaterów płci męskiej w wojennej scenografii, jako bohaterki pojawiają się kobiety. Oksanen upomina się tym samym o pamięć i docenienie zwykle marginalizowanej roli kobiet, wszakże na docenienie zasługują nie tylko wielkie czyny, ale także codzienna praca nad utrzymaniem domowego ogniska. Patrząc z perspektywy na cały utwór, można doszukać się również feministycznej paraleli większego formatu, między historią okupowanej Estonii, a losami Zary. Najbardziej istotną i centralną postacią jest jednak Aliide Truu, ponieważ to właśnie jej losy jak klamra spinają powieść w całość.

Słowem podsumowania, chciałbym szczerze polecić „Oczyszczenie" wszystkim czytelnikom. Jest to wielowątkowa książka z intrygującym przesłaniem. Oprócz tego, co nadmieniłem, powieść traktuje także o naturalnych ludzkich odczuciach i odruchach. Przez książkę przewija się miłość, zazdrość, zdrada, współczucie oraz skrucha. Poczynając od projektu okładki, poprzez treść, aż do przesłania, „Oczyszczenie" przepełnione jest symboliką. Książka ma przyjemną formę, potrafi wciągnąć od pierwszych stron, jednak żeby zrozumieć wszystkie niuanse trzeba pochylić się nad kulturą Estonii, do czego serdecznie zachęcam

Ściany mają uszy, a w uszach piękne kolczyki

Podróże kształcą, jak głosi znane i wielokrotnie sprawdzone porzekadło. Trudno się z tym nie zgodzić, a nawet warto przenieść tą maksymę na poletko literatury. Do czego zmierzam? Otóż kierowany chęcią podróży literackiej postanowiłem sięgnąć po książkę o wdzięcznym tytule „Oczyszczenie" fińsko-estońskiej współczesnej autorki...