Miniatury wybitnego przedstawiciela krakowskiego malarstwa książkowego (XVI w.)
Stanisław Samostrzelnik (ok. 1490-1541) - malarz miniaturzysta i twórca malowideł ściennych, cysters.

Stanisław Samostrzelnik jest po raz pierwszy wzmiankowany w 1506 roku jako pictor de Mogila czyli malarz z klasztoru Cystersów w Mogile pod Krakowem. W 1511 roku uzyskał prawo mieszkania poza klasztorem i zatrudnił się na dworze kasztelana sandomierskiego, a od 1515 r. kanclerza wielkiego koronnego Krzysztofa Szydłowieckiego, którego kapelanem był w latach 1510-1530. Miał też własną pracownię w Krakowie, w której z czasem zatrudniał coraz większą liczbę współpracowników. Od połowy lat dwudziestych XVI wieku Samostrzelnik pracował także na potrzeby dworu. Do jego głównych zleceniodawców należał również biskup krakowski Piotr Tomicki, po którego śmierci w 1534 roku Samostrzelnik wrócił do klasztoru w Mogile, gdzie zmarł w 1541 r.

Cechą charakterystyczną miniatur Samostrzelnika jest żywy, często kontrastowy koloryt. We wczesnej twórczości artysty można zaobserwować związki z późnogotycką krakowską szkołą iluminatorską. Od około 1520 roku uwidaczniają się inspiracje grafiką niemiecką (m. in. Albrechta Altdorfera i Albrechta Dürera) i wpływy szkoły naddunajskiej, którą poznał zapewne w czasie pobytu w Wiedniu, gdzie udał się w roku 1515 jako kapelan Szydłowieckiego. Poza inspiracjami austriackimi, skromną rolę odgrywają w twórczości Samostrzelnika wzory niderlandzkie i pośrednie związki z malarstwem włoskim (motywy ornamentalne i heraldyczne). Późniejsze prace, wykonywane z dużym udziałem warsztatu, cechuje pewna rutyna i ponowny zwrot ku rodzimej tradycji. Pojawiające się w rękopisach inicjały Samostrzelnika S. C. (Stanislaus Claratumbensis) były interpretowane raczej jako znak pracowni niż wskazanie na własnoręczne ozdobienie przez niego kodeksu.

Głównymi dziełami Samostrzelnika są iluminacje czterech modlitewników: "Modlitewnika Zygmunta I Starego" (1524, Londyn, British Library),"Modlitewnika Królowej Bony" (1527, Oksford, Bodleian Library),"Modlitewnika Krzysztofa Szydłowieckiego" (1527, obecnie podzielony między Archivio Storico Civico i Biblioteca Ambrosiana w Mediolanie) i "Modlitewnika Wojciecha Gasztołda" (1528, Monachium, Bayerisches Nationalmuseum),a ponadto dekoracja "Liber Genesos Szydłowieckich" (1531-1532, Kórnik, Biblioteka Polskiej Akademii Nauk),"Katalog arcybiskupów gnieźnieńskich" i "Żywoty biskupów krakowskich" Jana Długosza (1530-1535, Warszawa, Biblioteka Narodowa) oraz "Ewangeliarza Piotra Tomickiego" (1534, Kraków, Archiwum Kapituły Metropolitalnej Krakowskiej). Dekoracyjność malarstwa książkowego Samostrzelnika polega na tym, że każda karta stanowi przemyślaną całość, łączącą scenę figuralną i ornament. Postacie nie są poddane przesadnej idealizacji, zwykle odziane są we współczesne stroje.

Samostrzelnik wykonywał też "Malowidła ścienne w kościele w Mogile". Przypisuje mu się również hipotetycznie "Portret biskupa Piotra Tomickiego" w krużgankach klasztoru Franciszkanów w Krakowie, jakkolwiek byłoby to jedyne jego dzieło malarstwa tablicowego.

Autor: Grażyna Jurkowlaniec, Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego, marzec 2002.