Wybuchają wojny, ludzie zabijają się nawzajem. Młode dziewczyny zamiast studiować, kochać, chodzić na spacery i do kina, tańczyć do białego rana i podczytywać do popołudniowej kawy ulubione powieści, lądują w obozach koncentracyjnych.*

Kiedy kilka miesięcy temu przeglądałam zapowiedzi wydawnicze, moją uwagę przykuła jedna z prezentowanych wówczas okładek. Przedstawiała postać kobiety, przez której wizerunek przebiegają druty kolczaste. Jeden wydaje się pozbawiać ją oddechu, zaciskając się na szyi, drugi zamyka jej usta, a trzeci przypomina do złudzenia koronę cierniową, jaka spoczęła na głowie Chrystusa prowadzonego na Golgotę. Na jednym z drutów przysiadł żółty ptak, jedyny wesoły akcent tej smutnej kompozycji. Wybrał drut środkowy – przebiegający przez usta. Czy symbolizuje on autorkę tajemniczego brulionu z PRL-u, o którym opowie nam w swojej książce Magdalena Knedler? Ten niepozorny ptak mógł bowiem z perspektywy niemego obserwatora poznać historię więźniarek obozu koncentracyjnego, na którego ogrodzeniu zatrzymał się na chwilę, a potem ponownie rozpostrzeć skrzydła i ulecieć w daleki świat, przekazując innym to, co zobaczył.

Okładka, o której jest tu mowa, należy do jednej z najbardziej wzruszających książek, jakie ukazały się w ostatnich miesiącach na rynku. „Moje przyjaciółki z Ravensbrück” autorstwa Magdaleny Knedler zabierają nas do świata, którego – na nasze szczęście – dawno już nie ma. To świat pełen strachu przed biciem czy pogryzieniem przez agresywne psy, głodu, który skręca pusty od dawna żołądek, przemęczenia spowodowanego pracą ponad siły oraz niemożliwego do wyrażenia smutku, który miesza się z koszmarną samotnością.

Pewnego dnia Ida słyszy dzwonek do drzwi, ale kiedy otwiera, nikogo nie ma. Na wycieraczce leży jedynie stary brulion, który pamięta jeszcze czasy PRL-u. Kiedy zaczyna czytać to, co zostało w nim zapisane, odkrywa, że jest to zbiór wspomnień trzech kobiet więzionych przez nazistów w obozie koncentracyjnym w Ravensbrück. Wszystko wskazuje na to, że są to zapiski autentycznie poczynione przez więźniarki, co sprawia, że Ida zaczyna szukać informacji o autorkach dziennika. Chwyta się różnych źródeł, zaczytuje się w pamiętniku wielokrotnie, wyobraża sobie, jak mogło wyglądać życie trzech wojennych przyjaciółek po latach, kiedy wszystkie musiały już być w podeszłym wieku. Czy spotykały się przy wspólnej herbatce w domu którejś z nich? Czy ich rodziny znały przeszłość, która stała się tematem tego dziennika? Pytań nie brakuje, ale odpowiedzi nie ma wcale wiele. Ida popada więc w coraz głębszą obsesję, której stajemy się świadkami.

Kompozycja „Moich przyjaciółek z Ravensbrück”, choć nieco chwilami irytująca, pozwala nam dozować sobie okrucieństwo obozowej rzeczywistości w bezpiecznych dawkach. Nie zostajemy zasypani kolejnymi epizodami śmierci i cierpienia więźniarek. Autorka prezentuje stronice dziennika stopniowo, przeplatając je z losami Idy. Kiedy serwuje nam jakiś mocno przygnębiający fragment, przerywa na pewien czas snutą opowieść i zaczyna przedstawiać nam na przykład stosunki Idy z siostrą, matką czy jej partnerami. Z początku przeszkadzało mi to bardzo. Chciałam od razu dowiedzieć się, co było dalej. Dziennik napisano bowiem tak, że całą sobą odczuwałam atmosferę panującą w obozie. Kiedy nagle moja uwaga zostawała wbrew mojej woli przerzucona na współczesność, czułam się zirytowana. Dopiero w drugiej połowie „Moich przyjaciółek z Ravensbrück” doceniłam taką strukturę książki. Autorka dawała mi możliwość odsapnięcia, przeanalizowania i nabrania dystansu do potworności obozu. Gdyby nie opowieść o Idzie, nie byłabym w stanie przeżywać tej książki w pełni. Dzięki temu, że życie Idy toczy się w bezpieczeństwie współczesności, w spokoju kolejno mijających dni, kiedy nic nikomu nie zagraża na dobrą sprawę, byłam w stanie dostrzec, jak bardzo odmiennymi czasami były te z dziennika.

Autorka włożyła wiele pracy w zdobycie rzetelnej wiedzy na temat funkcjonowania obozu w Ravensbrück. Choć historia zarówno Idy, jak i trzech więźniarek została przez nią wymyślona, prawdziwe są niektóre postaci, które co pewien czas pojawiają się na stronicach „Moich przyjaciółek…”– hrabina Karolina Lanckorońska, Olga Benario-Prestes czy Carmen Mora. Moja dotychczasowa wiedza o tym obozie opierała się na książkach mocno naukowych, przepełnionych dużą ilością faktów, ale raczej w dość nieprzystępny sposób przedstawionych. Tu obserwujemy obóz oczami samych więźniarek. To pozwala poczuć namiastkę tego, co w istocie tamte nieszczęsne kobiety musiały czuć.

Jeśli gustuje się w literaturze historycznej, obozowej, obyczajowej czy w ogóle kobiecej, „Moje przyjaciółki z Ravensbrück” będą doskonałym czytelniczym wyborem. W tej książce nie brakuje faktów, ale są one bardzo umiejętnie wplecione w opowieść o tym, że przyjaźń może być silniejsza nawet od samej śmierci.

Izabela Straszewska

* Cytaty z książki.