„W każdym społeczeństwie większość to są zakute łby. W Polsce i w Izraelu, i w innych krajach... Zawsze wiele zależy od tego, co zrobi mała grupa zwana inteligencją. W Izraelu, w Polsce, w Stanach czy w Szwecji wszystko teraz idzie skrajnie, w stronę nacjonalizmu” - mówi Józek Szpilman, jeden z rozmówców Mikołaja Grynberga.

Spośród osiemdziesięciu przeprowadzonych rozmów z marcowymi emigrantami wybrał autor do Księgi wyjścia blisko trzydzieści. Jest to grupa dość jednorodna wiekowo. W latach 1967-1970, kiedy opuszczali Polskę z dokumentem podróży, czyli jako bezpaństwowcy po przymusowym zrzeczeniu się obywatelstwa, wchodzili w dorosłe życie. Maturzyści, studenci, świeżo upieczeni absolwenci. Na ogół wyjeżdżali z rodzicami, często byłymi ideowymi komunistami, po rozpętaniu antysemickiej nagonki wyrzuconymi z pracy, niektórzy z wysokich państwowych stanowisk.

Wszystkich swoich rozmówców pyta Grynberg o ich ówczesną i obecną tożsamość. Przed 1967 rokiem uważali, że są Polakami pochodzenia żydowskiego, choć są w tej grupie i tacy, którzy o swoich żydowskich korzeniach dowiedzieli się nie od rodziców, ale na przysłowiowym podwórku, i to w formie wulgarnych inwektyw. Dzisiaj wielu ma trudności z jednoznacznym określeniem swojego stosunku do polskości. Większość jednak, mimo trwającego nadal rozgoryczenia, nie ukrywa przywiązania do kultury polskiej, nawet jeśli są dumnymi i lojalnymi obywatelami swoich nowych ojczyzn.

Młodszych czytelników, nie pamiętających tamtych czasów, obok opisów, jak ten exodus wyglądał, zaciekawi być może zamykający książkę rys historyczny autorstwa Piotra Osęki pt. Polowanie na piątą kolumnę. U rówieśników jej bohaterów jednym z dominujących wrażeń po przeczytaniu Księgi... będzie zapewne uczucie żalu, że tak wielu fajnych ludzi zostało z ojczyzny wypędzonych. Bo tacy oni są. Gdziekolwiek trafili, świetnie sobie radzą, mimo emocjonalnej traumy, która w początkowym okresie musiała być trudna do przezwyciężenia.

Wydźwięk cytowanej wyżej wypowiedzi Józka Szpilmana specjalnie dobrze także na przyszłość nie wróży. Inni o politycznych trendach światowych nie filozofują. Ale jeśli chodzi o stosunki polsko-żydowskie, o wiecznie żywy antysemityzm, też optymistami nie są.

„W każdym społeczeństwie większość to są zakute łby. W Polsce i w Izraelu, i w innych krajach... Zawsze wiele zależy od tego, co zrobi mała grupa zwana inteligencją. W Izraelu, w Polsce, w Stanach czy w Szwecji wszystko teraz idzie skrajnie, w stronę nacjonalizmu” - mówi Józek Szpilman, jeden z rozmówców Mikołaja Grynberga.

Spośród osiemdziesięciu przeprowadzonych rozmów z...