„Tak pod względem rozmiaru, jak i długowieczności militarna potęga rzymskich legionów stworzyła państwo, o którym można powiedzieć, że odniosło największy sukces w całej historii tej części globu. I właśnie sam ogrom tego sukcesu sprawił, że badanie upadku Rzymu było zawsze tak pociągające dla pokoleń historyków”.

Imperium rzymskie było jednym z najpotężniejszych państw w historii świata.  Imponujące terytorium, wspaniałe osiągnięcia w dziedzinie architektury, sztuki i kultury budziły podziw nie tylko współczesnych. Upadek Cesarstwa Rzymskiego w 476 roku niósł w sobie tak wiele skutków, że symbolicznie datę tę uznaje się za koniec starożytności.
Jak to się stało, że państwo dysponujące taką wspaniałą armią upadło pod naporem barbarzyńców? Czy dało się tego uniknąć? Jednym słowem, czy Rzym musiał upaść? Odpowiedzi na te pytania poznajemy, sięgając po książkę pod tytułem „Upadek Cesarstwa Rzymskiego”. Ukazała się ona nakładem wydawnictwa Rebis. Jej autorem jest angielski historyk Peter Heather. Recenzowana książka liczy sobie niemal sześćset stron i składa się z trzech głównych części.

Pierwsza z nich jest zatytułowana „Pax Romana”. Przeczytamy w niej o rzymianach, barbarzyńcach i granicach imperium. Sporo miejsca autor poświęca rzymskiej kulturze i polityce wobec podbitych ludów. Pokazuje, jak rzymskie wpływy przenikały do podbitych ludów. Podkreśla, że fundamentem siły Rzymu była armia. Istotnie rzymskie legiony nie miały sobie równych. Państwo budowało całą sieć dróg, aby oddziały mogły się szybko i sprawnie przemieszczać (oczywiście jak na ówczesne możliwości). Co zaskakujące, spora część książki opowiada o sile Rzymu i jego sukcesach. Zdaniem autora jeszcze w IV wieku imperium było potężne i wcale nie chyliło się ku upadkowi. Dlaczego więc w 476 roku został zdetronizowany ostatni rzymski cesarz? Co było powodem tego wydarzenia?

Aby poznać odpowiedź na to pytanie, należy wnikliwie przeczytać kolejne fragmenty książki, poświęcone kryzysowi spowodowanemu przez barbarzyńców. To właśnie pojawienie się barbarzyńców na światowej scenie dziejów zmieniło bieg historii. Mówiąc precyzyjnej, Peter Heather wskazuje na rok 376 jako brzemienny w skutkach. Wtedy nagle pojawił się nowy lud: Hunowie. Wszyscy znamy imię ich budzącego grozę wodza: Attyla. Współcześni mu nazywali go „biczem bożym”. Już samo to określenie pokazuje, jakim szacunkiem się cieszył i jaki strach wzbudzał. Potrafił stworzyć silne imperium i rzucić wyzwanie prawdziwej potędze – Rzymowi. Pod naporem Hunów inne ludy: Goci, Wandalowie, Frankowie, szukały schronienia na ziemiach cesarstwa.

Lektura książki dowodzi, że właśnie to było prawdziwą przyczyną upadku Imperium. Cesarstwo nie potrafiło już – nie miało siły – utrzymać terytorialnej integralności. Kolejne rzymskie prowincje powoli wybijały się na niezależność. Powodowało to drastyczny spadek dochodów budżetowych. Załamanie się finansów publicznych było kolejnym etapem upadku.

Wszystkie te i wiele innych przyczyn złożyły się wreszcie na rok 476. Ostatni cesarz rzymski Romulus został zdetronizowany przez Odoakra. Niepokonane Imperium przestało istnieć. Oczywiście tylko jego zachodnia część. Wschodnie cesarstwo przetrwało bowiem jeszcze tysiąc lat – Konstantynopol upadł w 1453 roku.

„Upadek cesarstwa rzymskiego” to ciekawa książka, opisująca jedno z najważniejszych wydarzeń w historii. Upadek Rzymu bowiem dał podwaliny pod narodziny nowe Europy. Książkę uzupełniają aneksy, które pomagają czytelnikowi odnaleźć się w gąszczu „osób dramatu” oraz „terminów łacińskich i innych”. Niektóre tezy autora idą pod prąd utartym interpretacjom historyków. Mam tu na myśli głównie ogólnie pojętą degenerację państwa tuż przed upadkiem. Brytyjski historyk jest raczej zdania, że Imperium upadło niejako przez przypadek. Przede wszystkim chce nam uświadomić, że państwo to istniało przez bardzo długi czas, co tylko świadczy o jego potędze. Jego kres był czymś trudnym do wyobrażenia, chociaż dalej trwała lokalna „romanitas”. Lekturę tej pozycji polecam wszystkim zainteresowanym historią Cesarstwa Rzymskiego i starożytności.

Wojciech Sobański