Przedmiotem recenzji jest „Amerykanin” Henry'ego Jamesa, ale najpierw nie będzie o nim, lecz o jego polskiej wersji.

Na początek przyznam że fakt, że wydawnictwo w blurbie na końcu książki decyduje się ujawnić przebieg wydarzeń z 2/3 powieści mam ochotę nazwać hucpą (bo to ładniejsze słowo niż bezczelność). W spokojniejszej wersji nazywam to niedbalstwem, które to określenie pięknie pasuje też do okładki - całkiem niezłej fotografii młodego człowieka w atłasowym fularze, który jednak z pewnością nie jest tytułowym Amerykaninem (wiemy to bardzo dobrze bo Henry James poświęca opisowi fizyczności bohatera pięć rozkosznych stron), a także nie oddaje wyglądu żadnego innego bohatera książki (choć gdyby na okładce „Amerykanina” pokazano kogoś innego niż Amerykanina też bym się czepiała). I tak, dobrze wiem, że wyniki badań marketingowych są przeciwko mnie, 36-letnia twarz mężczyzny z wąsem przyciągnie mniej spojrzeń niż dwudziestoletni bladawiec (inaczej typ wampiryczny). Niemniej zwyczajnie żal. Niedbalstwem są też kuriozalne tłumaczenia z francuskiego nielicznych na szczęście francuskich zwrotów w powieści (w przypisach).

Ale to wszystko drobiazgi. Gorzej, że przekład samej powieści również jest niesatysfakcjonujący. Henry James był pisarzem niesłychanie dbającym o słowo, swoje wielokrotnie złożone zdania wygładzał do perfekcji, jego stylowi zarzuca się zbytnią złożoność, dialogom manierę mowy pisanej (choć sam James tak właśnie się wyrażał), nie niespójność, błędy językowe, niezręczność czy szorstkość stylu. Tymczasem polski czytelnik dostaje w „Amerykaninie” to wszystko plus na deser dosłownie tłumaczone idiomy.

„Amerykanin” jest powieścią wielką. I nie chodzi mi tu objętość, a przynajmniej nie tylko, zresztą współczesna proza przyzwyczaiła nas do tekstów o wiele grubszych. Henry James opowiada nam historię zetknięcia dwóch światów (Starego i Nowego) i prób ich współistnienia oraz wplecioną w to historię miłosną (nie jedyna to powieść Henry'ego Jamesa, którą można tak scharakteryzować, zapewne dlatego, że pisarz był Amerykaninem, który jako swoje miejsce w świecie wybrał Londyn).

Wszystko, co niespiesznym rytmem dzieje się w powieści wymyka się łatwym interpretacjom. Oczywiście bez trudu umieścimy po odpowiedniej stronie swoje sympatie i z pewnością autor też je przejawia. Ale precyzyjne opowiadanie wydarzeń i zachowań z życia bohaterów niczego nie upraszcza i wbrew pozorom wcale nie tworzy dla naszej wyobraźni granic. Bohaterowie Jamesa stają się czymś na kształt obiektów pod mikroskopem, oglądani coraz dokładniej, ujawniają coraz większe skomplikowanie. Powiedziałabym nawet, że w tej drobiazgowej narracji jest pewien rys okrucieństwa. Co ciekawe mimo, że opowieść ma jednego głównego bohatera, Christophera Newmana i jesteśmy świadkami tylko tego co on był w stanie zobaczyć, nie zubaża to innych postaci. Dla mnie osobiście to Claire de Cintre jest najlepiej napisanym charakterem książki. Choć czy w ogóle istnieje coś takiego jak jednolity charakter? Niezmienne jądro osoby, którą jesteśmy? Nie jestem pewna czy Henry James udzieliłby na to pytanie twierdzącej odpowiedzi.

To proza spokojna, bez fajerwerków akcji, urzekająca precyzją i wynikającą z niej głębią, ale warto też dodać, że dzięki dystyngowanemu, inteligentnemu zmysłowi obserwacji Jamesa, obfituje ona w perełki ironicznego humoru. Francuskie bon mot bardzo dobrze Jamesowi wychodzą.

Zgodnie ze słowami Gahama Greena Henry James jest w powieści tym, kim Szekspir w dziejach poezji nie umiem sobie wyobrazić, że proza Jamesa się starzeje; tak jak jest tylu Hamletów ilu reżyserów, tak postacie stworzone przez autora „Amerykanina” będą kimś innym dla każdego z nas. Kim konkretnie, warto się osobiście przekonać.

Agnieszka Ardanowska