Czwarta powieść Henry’ego Jamesa pozwala kolejny raz zanurzyć się w jego specyficzny styl oraz doskonale oddane realia opowieści. Precyzyjnie skonstruowana fabularnie, dopracowana narracyjnie i prawdziwa psychologicznie powieść porusza czytelnika i wyzwala emocje nie przez spektakularne wydarzenia czy niesamowite zwroty akcji, lecz dzięki przenikliwemu spojrzeniu autora i jego mistrzowskiemu operowaniu słowem. W „Europejczykach”, publikowanych początkowo w odcinkach w czasopiśmie, w formie zwartej wydanych po licznych poprawkach autora w 1878 roku, odnajdujemy cechy charakterystyczne dla twórczości Jamesa jako całości oraz tematy istotne w pierwszym okresie jego twórczości – uważną obserwację zachowania Amerykanów i konfrontowanie ich z przekonaniami i działaniami ich europejskich znajomych lub krewnych. W wydanym rok wcześniej „Amerykaninie” pisarz z sympatią, ale i pewną dozą współczucia przyglądał się młodemu biznesmenowi zza oceanu rzuconemu przez własną ciekawość świata w sam środek bezlitosnych europejskich kręgów elity społecznej - starych rodów i nosicieli nobliwych tytułów szlacheckich; tym razem z dystansem, jak się początkowo wydaje, obserwuje sytuację zupełnie odmienną.

Tytułowi Europejczycy, rodzeństwo Feliks Young i baronowa Eugenia Camilla Dolores Münster, przybywają ze Starego Kontynentu do Nowej Anglii i zatrzymują się w Bostonie, skąd udają się do swoich nigdy nie widzianych krewnych – wuja (przyrodniego brata ich matki) i jego rodziny. Zostają przyjęci serdecznie i z ciekawością. Po kilku dniach wuj proponuje im gościnę w swojej posiadłości – bratanek wprowadza się do jego domu, madame Münster lokuje się w małym domku obok siedziby krewnego. Para pełnych energii młodych ludzi zainspiruje wiele zmian w konserwatywnej i bardzo podporządkowanej konwenansom rodzinie Wenthwortów, a ich samych życie także zaskoczy, bowiem ich zamiary i plany ulegną nieoczekiwanym modyfikacjom… Powieść, jedna z krótszych w dorobku wiktoriańskiego mistrza psychologicznej prozy, zaskakuje dość skondensowaną narracją oraz zakończeniem, w którym nie następuje jedno z oczekiwanych ważkich wydarzeń, a autor odsłania swój stosunek do bohaterów, opowiadając o nich w ostatnim akapicie lub całkowicie przemilczając ich dalsze losy.

Henry James, brat słynnego psychologa Williama Jamesa, prekursora psychologii humanistycznej, z uwagą i przenikliwością opisuje psychikę swoich bohaterów przez ich drobne grymasy, dobór wypowiadanych, czasem nieopatrznie, słów, instynktowne zachowania w niespodziewanych sytuacjach czy zajęcia, o których gorliwie opowiadają innym oraz te, którym oddają się w samotności. Szczególną precyzję opisu osiągnie James w portretowaniu Isabel Archer, głównej bohaterki „Portretu damy”, powieści będącej kulminacją pierwszego okresu jego twórczości, ale oznaki jego kunsztu pisarskiego odnajdziemy już tutaj, gdzie ukazuje interesujący paradoks – zestawia niezależną, nowoczesną i pewną siebie przedstawicielkę starej Europy Eugenię z jej młodszymi kuzynkami – purytańskimi, cichymi i podporządkowanymi ojcu mieszkankami postępowej Ameryki. Madame Münster okazuje się być także kwintesencją kobiecości z jej idealnie zrównoważonymi zaletami i wadami, a autor subtelnie odmalowuje jej sprzeczne cechy: wyrachowanie i brak satysfakcji z życia; czarujące maniery i egoizm, niewzruszony nawet w wyniku próśb brata – najbliżej osoby; pretensjonalny snobizm i całkowitą zależność finansową od innych. Natomiast to jej kuzynki zaskoczą nas swoją przemianą pod koniec utworu i to one zbliżą się do szczęścia, podczas gdy ich nowoczesna krewna, wierna swoim gierkom, pozostanie uwięziona w przyzwyczajeniach i straci szansę na korzystną zmianę swej skomplikowanej sytuacji życiowej.

Powieść, napisana kilkanaście dekad temu, stawia pytania, jakże aktualne i dziś: jakie wartości mogą przynieść człowiekowi szczęście – konserwatyzm czy postępowość? czy wolność zapewnia trafność podejmowanych wyborów? czy wysoka pozycja społeczna idzie w parze z zadowoleniem z życia? czy pragnienia i potrzeby ludzi odmiennych narodowości są w istocie tak różne? Te i wiele innych pytań odnajdzie czytelnik także w kolejnych dziełach Henry’ego Jamesa, które, wciąż badane i analizowane, kryją w sobie jeszcze wiele nieprzemijających inspiracji do rozmyślań nad ludzką naturą.

Jowita Marzec