„Inne śmierci. Antropologia umierania i żałoby w późnej nowoczesności” to książka wpisująca się w naprawdę niszową dziedzinę humanistyki, zwłaszcza na polu polskiej myśli społecznej. Autorka postanowiła wprowadzić czytelnika w obszar jej akademickich zainteresowań z wprawą inteligentnego naukowca i przystępnością właściwą popularyzatorowi specjalistycznej wiedzy. Tabu śmierci? Po lekturze tej rozprawy to stwierdzenie będzie tak nieaktualne jak nigdy dotąd.

Swoją formą praca Anny Kubiak przypomina uniwersytecką rozprawę, którą po trosze jest. Stąd też, rozdziały otwierające „Inne śmierci” przybliżają czytelnikowi dość skromny stań badań nad interesującą autorkę problematyką. Można się przekonać, że socjologiczne rozważania nad formą umierania angażowały uczonych zwłaszcza z Francji, USA i Anglii, w znacznie mniejszym stopniu zaś antropologów z Polski, Włoch czy krajów słowiańskich. Właściwy wywód autorki zamyka się w dziesięciu rozdziałach. Posiada charakterystyczny dla naukowych rozpraw dyskursywny styl, nabrzmiały od specjalistycznych terminów i rozpoznawalnej, uniwersyteckiej frazy. Jeśli początkowo lektura stawia opór warto dać sobie chwilę wytchnienia i podejść do książki ponownie. Gdy już oswoimy się z narracyjną manierą Anny Kubiak „Inne śmierci” sprowokują kilka naprawdę głębokich refleksji nad tym, co nieuniknione.

Osią tematyczną książki jest śmierć, zaś ujęć owego tematu – kilka. Jak zaznacza autorka we wstępie: Tematem tej książki są „inne śmierci”. Chodzi tu o badanie obrzeży kultury tak zwanego mainstreamu, kultury oficjalnej. W tej zaś dominuje stosunek do śmierci ukształtowany pamięcią o Holokauście, która zaciera przeżycia jednostki umierającej w XXI wieku. Ideą rozprawy Anny Kubiak jest pokazanie zróżnicowanych dyskursów konstruujących swego rodzaju współczesne „ars moriendi”. Autorka niejednokrotnie podkreśla, że w ponowoczesności śmierć została odarta z sacrum – poddaje się ją medykalizacji, zamyka się w szpitalach i hospicjach, uzależnia od biowładzy i biopolityki. Dawniej umieranie było synonimem rodzinnego święta – bliscy gromadzili się przy łożu umierającego/zmarłego, zawieszano na ten czas wszelkie prace, gminnie celebrowano rytuał pogrzebu i późniejszej żałoby. Współcześnie panuje społeczna zgoda na zjawisko śmierci w samotności, na brak solidarności i głębszych więzi z umierającym i osobami w żałobie, jej banalizowanie i zbiurokratyzowanie.

Autorka stawia tezę, że śmierć to kluczowe zjawisko w humanistyce, to doświadczenie noszące znamiona uniwersalności, którego można być pewnym. Według niej, ponowoczesna kostucha idzie z duchem czasu, a jej oswajanie ma różne oblicza. Moda na e-cmentarze i palenie, za drobną opłatą, wirtualnych zniczy, ekspresja żałoby i cierpienia po stracie na blogach, facebooku czy twitterze, filmowanie procesji pogrzebowych czy sesje fotograficzne zmarłego zacierają kontury mitu śmierci jako plemiennego, kulturowego wytworu. W znacznej mierze topos polskiej kostuchy – bo taka interesuje Annę Kubiak – został zdeterminowany przez ojczystą martyrologię, romantyczne wizje upiorów, a także kult totemów (np. krzyż) oraz herosów (cierpiący Jezus, płacząca Madonna). Ponowoczesna wizja śmierci, w odczuciu badaczki, zawiera w sobie te dwie skrajne perspektywy – z jednej strony uwidacznia się w niej rytualna (religijna) więź z przodkami, z drugiej wpływy kultury popularnej znacznie osłabiają jej wizerunek.

Problem eutanazji, fenomen śmierci klinicznej czy choćby kult trupa w trzech ostatnich rozdziałach książki ustępują miejsca rozważaniom nad obecnością fantazmatów śmierci we współczesnej literaturze, filmie, a nawet języku. Danse macabre jest świetną pożywką dla kultury gotyckiej typu „gore”, której estetyka opiera się na potwornościach związanych z drastycznymi środkami ekspresji, fizycznym obrzydzeniem, torturami, gwałtownymi scenami mordów i wszelką makabrą. Wraz z błyskawiczną ewolucją literatury i filmu spod znaku thrillera i horroru do narracji o śmierci wkracza dyskurs patologów, antropologów sądowych, detektywów, kryminalistyków. XIX-wieczne wampiry i żywe trupy zostały zastąpione przez figury seryjnych morderców i skatowanych ofiar. To nagromadzenie, za pośrednictwem popkultury, w przestrzeni publicznej atrybutów i postaci związanych z umieraniem jest związane z nieustanną tabuizacją śmierci. To wniosek Kubiak, która tak go uzasadnia: to właśnie nieobecność tego tematu stworzyła najkoszmarniejsze upiory, pojawiające się w kulturze popularnej. „Halloweenowa” kultura nie jest przejawem oswojenia śmierci, ale wyrazem radzenia sobie z lękami i niepewnością człowieka kultury Zachodu. My, dorośli, chcemy się bać na niby, aby odsunąć prawdziwy strach.

Próba okiełznania ostatniego etapu ludzkiej egzystencji przejawia się także w sferze języka. Temu zagadnieniu autorka poświęca ostatni, bardzo ciekawy, rozdział. Czarny humor to odpowiedź na humanistyczną wizję śmierci jako aktu odrażającego, irracjonalnego, przerażającego – w Internecie stanowi ona ośrodek rozrywki i żartów. Ale nie tylko komizm językowy interesuje badaczkę. Na podkreślenie zasługuje również fakt niewystarczalności zasobu słownictwa określającego chaos, jaki przynosi śmierć. Ekspresja żałoby wciąż sprawia trudności, które w specyficzny, ludyczny sposób próbuje się uzewnętrzniać właśnie poprzez czarny humor traktowany jako ponowoczesny substytut archaicznych, plemiennych zabaw jako form towarzyszenia zmarłemu.

Na pierwszy rzut oka wydaje się, że tabu śmierci to naturalna konsekwencja lęku człowieka przed nieznanym. Nic bardziej mylnego. Kostucha towarzyszy nam na każdym kroku – w telewizji, literaturze, Internecie, muzyce. Jej obecność łatwiej tolerować i zaakceptować, gdy uprzednio uświadomimy sobie nieuniknioność jej nadejścia oraz, co równie ważne, postaramy się zrozumieć mechanizmy regulujące istnienie śmierci we współczesnej nam sferze społeczno-kulturowej. Anna Kubiak pokusiła się o ważną książkę, w której zabrała głos na ten wciąż mocno kontrowersyjny, mimo cywilizacyjnego boomu, temat. „Inne śmierci. Antropologia umierania i żałoby w późnej nowoczesności” to narracja o potrzebie oswajania się ze śmiercią, próbie znalezienia języka, który nie stara się stracić z horyzontu mnogości odcieni obcowania z nią; wreszcie, to spojrzenie na umieranie jako fazę ludzkiego życia, w której naprawdę dużo się dzieje.

Justyna Zanik