Historie najgłośniejszych procesów, dawne kryminałki i zbrodnie mają dla mnie pewien szczególny urok. Zawsze byłem skłonny zapoznać się z tym wycinkiem dziejów i ludzkiego życia, które w swej pomroce skrywały zagadki jakim nie mogły podołać najtęższe umysły, kiedy indziej zbrodnię odrażającą, niesłychaną i przyprawiającą o niezbyt miły dreszcz. Zbiory takich zapisów ze sfer poddanych Temidzie przywykło nazywać się pitawalem. Takie opracowania zawierają też wcale często sensacje, które dla odmiany wywołują uśmiech czy po prostu niezły ubaw. Zatargi o miedzę, romanse niewiernych małżonków czy nieporozumienia jakie zostały oddane pod rozwagę sądów są niezliczone, a przedmiot sporu bywa obiektem wariacji przy okazji których wychodzą na światło dzienne sprawy o wiele poważniejsze, czasami wstydliwe albo mało istotne ale sensacyjne. Takimi ciekawymi książkami obdarzyli czytelników Barbara Seidler czy Gunter Prodohl. Stanisław Milewski nie jest z "Niezwykłymi klientami Temidy" debiutantem na literackiej niwie poświęconej szeroko rozumianej historii prawa, sprawozdawczości sądowej i tematyki właściwej dla kryminologii, kryminalistyki, a nawet wiktymologii. Autor jest varsavianistą, co przydaje szczególnego kolorytu jego twórczości, tym bardziej wtedy kiedy zapoznaje czytelnika z "kryminałem" retro.

Książkę czyta się z przyjemnością i pewnym rozrzewnieniem; warszawiacy bez względu na wiek i posądzenia o lokalny patriotyzm winni się zapoznać przynajmniej z jednym z tytułów Stanisława Milewskiego. Erudycja i finezja stylu czynią, że jego pisarstwo odbiera się jako lekkie w dobrym tego słowa znaczeniu. Język jakim włada autor mile łechce wyczulonych na pewną gamę kultury i grzeczności o której obecnie mówi się z utęsknieniem, a jeszcze częściej tylko słyszy, że tak było przed wojną. Podziwu godna jest wiedza Stanisława Milewskiego, tak historyczna jak i prawnicza, co zresztą idzie ze sobą w parze. Nie brak w książce motywów i silnych akcentów patriotycznych oraz wyraźnych wątków właściwych w dalszym rozumieniu tematyce martyrologii. W niezwykły sposób odmalowuje tło wydarzeń, a zaistniałe okoliczności prócz szczegółowych wskazań co do dat i nazwisk popiera dokumentami, aktami sądowymi, kronikami.

"Niezwykli klienci Temidy" są sądową "tetralogią", której chronologia została zachowana w porządku: "Czasy przedrozbiorowe", "XIX wiek", "Polska międzywojenna", "Czasy PRL." Tak więc, Polska ostatnich królów prawdziwie i na co dzień monarsza w swoich ostatnich dniach była świadkiem wielu sporów i uczynków, których rozstrzygnięcia dochodzono na drodze sądowej. Mieli ongiś rodacy okazję pasjonować się procesem Adama księcia Ponińskiego, a także jego sensacyjną ucieczką z więzienia. Postać to była nietuzinkowa, acz ów przymiot należy dorozumiewać w kategoriach pejoratywu, gdyż arystokrata był niezwykle skuteczny w działaniach na szkodę Rzeczypospolitej. Inną znaną sprawą była afera rozpętana przez majorową Dogrumową, zwykłą awanturnicę. Wiąże się z tym pewien szczegół historyczny. Otóż, Dogrumowa była ostatnią z osób skazanych na naznaczenie piętnem jako "na żadną cześć i wiarę niezasługująca." Owa egzekucja odbyła się po raz ostatni za czasów króla Stanisława Augusta, po czym pręgierz zniknął z Rynku Starego Miasta.

Historie dziewiętnastego stulecia zawierają też i pewien zadatek intelektualnego kapitału w postaci zapisu z procesu o spadek po Fryderyku Chopinie. Ta historia pozwala bardziej niż inne odnieść się z podziwem dla wytrwałości i wiedzy Stanisława Milewskiego. W czasach dzisiejszych możemy dzięki niej doczytywać się pewnego skrótu do tematyki i problemów związanych z prawami autorskimi i dobrami intelektualnymi mając na uwadze doszukiwanie się pierwszych uregulowań jurydycznych w owej materii na naszych ziemiach. Następnymi klientami Milewskiego są: hrabina Janina Potocka walcząca o pozyskanie pewnych dóbr ziemskich, co może zainteresować historyków ekologii i zagospodarowania przestrzennego; pierwsze procesy przeciwko kolejom żelaznym oraz sporne rozstrzygnięcie co do błędu lekarza. Przedstawia też autor obronę przed zarzutami napastliwych sądów zaborców polskich literatów, Wincentego Pola, Aleksandra hr. Fredry i Józefa Ignacego Kraszewskiego. Te sprawy odznaczają się nawiązaniem do polityki walki z zaborcami, niepodległością, patriotyzmem. Podobny w wymowie jest opis słynnego procesu "szkolnego" jaki został zapoczątkowany w 1901 roku we Wrześni. Następnie poznajemy morderstwo z zazdrości szewca Hiszpańskiego i mord z podtekstem homoseksualnym hrabiego Ronikiera.

Polska czasów międzywojnia, to dla przykładu świetnie przedstawiona historia zabójstwa Gabriela Narutowicza. Znów daje znać o sobie pietyzm i kunszt Milewskiego, który stara się precyzyjnie, a zarazem lakonicznie nakreślić rysy osobowości Eligiusza Niewiadomskiego posiłkując się przy tym mnogością źródeł. Następnym w części tego okresu jest obszerny rys poświęcony wojskowym kodeksom honorowym z omówieniami znanych przypadków.

Czasy PRL są wyborem nie mniej intrygujących historii. Powojenne procesy oskarżonych o kolaborację z okupantem zawierają zapomniany proces polskich aktorów, którzy występowali na planie filmowym hitlerowskich propagandzistów. Późniejsze czasy obfitują w sensacje typowe dla socjalistycznego kraju, czyli "proces taterników" i nagonka za przemytnikami. Tajemnicze okoliczności śmierci kobiety z cyjankiem i środowiskiem naukowym w tle oraz sprawy w których defraudacje i korupcja groziły karą śmierci. Całość wieńczy historia bandyckiego mordu, którego dopuścili się rozpuszczeni młodzi ludzie, po trochu gitowcy, a po części wieczni studenci.

Wymieniłem niemal wszystkie sądowe przypadki ukazane w zbiorze Stanisława Milewskiego. Każdą z tych historii charakteryzuje znakomite wyczucie tempa i pewna biegłość w zawiłościach prawa o czym już wspominałem. Autor uczestniczył w niektórych z procesów osobiście obserwując i gromadząc materiał. Przez lata dał się poznać wieloma tytułami o tematyce podobnej jak też pisząc artykuły dla "Gazety Prawniczej" czy "Palestry."

Na koniec warto przymrużyć oko i rzec, iż sądy jak kościoły winny wykładać dla ludu secundum captum, jak i in lingua vernacula, vulgari.

Historie najgłośniejszych procesów, dawne kryminałki i zbrodnie mają dla mnie pewien szczególny urok. Zawsze byłem skłonny zapoznać się z tym wycinkiem dziejów i ludzkiego życia, które w swej pomroce skrywały zagadki jakim nie mogły podołać najtęższe umysły, kiedy indziej zbrodnię odrażającą, niesłychaną i przyprawiającą o niezbyt miły dreszcz. Zbiory takich zapisów ze sfer...