Powieść przedstawia sytuację na galicyjskiej wsi przed wybuchem I wojny światowej i odzyskaniem niepodległości. Kruczkowski przedstawił klasowe podziały na wsi. Z jednej strony bogaci chłopi, a z drugiej małorolni i bezrolni. Po stronie bogaczy stoi ksiądz i samorząd. Biedota, żeby przeżyć wyjeżdża na „saksy” czyli do pracy w rolnictwie w Prusach i Saksonii. Bogacze mają się świetnie, a biedota przymiera głodem i marzy o niepodległej, ludowej Polsce, w której ziemia należy do tych, którzy na niej pracują.

Powieść przedstawia sytuację na galicyjskiej wsi przed wybuchem I wojny światowej i odzyskaniem niepodległości. Kruczkowski przedstawił klasowe podziały na wsi. Z jednej strony bogaci chłopi, a z drugiej małorolni i bezrolni. Po stronie bogaczy stoi ksiądz i samorząd. Biedota, żeby przeżyć wyjeżdża na „saksy” czyli do pracy w rolnictwie w Prusach i Saksonii. Bogacze mają...

Nie mogę się oprzeć wrażeniu, że jeszcze kilkadziesiąt lat temu pisano zupełnie inaczej [a przynajmniej teza ta pasuje do zapomnianego już dzisiaj ówczesnego mainstreamu], zaś gusta czytelników były jak najdalsze od naszych. 'Pawie pióra' należą do takich staromodnych [w specyficznym tego słowa znaczeniu] książek, o których dawno temu zapomniano... Czy słusznie?
Zacznijmy od tego, że sposób, w jaki Kruczkowski wszystko skonstruował, od razu przywodzi na myśl lektury szkolne - i 'Pawie pióra' świetnie by się na lekturę nadawały. Pokazują wycinek jakichś czasów [przeddzień I wojny światowej] i jakieś miejsce [wioska w Austro-Węgrzech] w której żyje jakaś zbiorowość [chłopi - rozwarstwieni na bogatych i biednych; przedstawiciele innych stanów pojawiają się sporadycznie i są postaciami marginalnymi], mają jakąś intrygę [sprzedaż gromadzkiego pastwiska wbrew woli biedoty], jakąś klamrę fabularną [postać Pietrka, który najpierw traci rodzinny dom, a potem porzuca ten, który obrał sobie zastępczo], posiadają wątek narodowo-polityczno-patriotyczny [nota bene, wyjątkowo nudny i suchy], a na dodatek wprost odwołują się do 'Wesela', co czyni z nich świetny materiał do analizy porównawczej, którą można by katować następne pokolenia licealistów. A jednak 'Pawie pióra' nie weszły do kanonu lektur, i nie wygląda na to, żeby Kruczkowski akurat tym utworem miał ambicję do niego trafić ['Niemcy' już są lekturą - wiem, wiem]. Pewną wskazówką może być natomiast czas powstania powieści - 1935 rok; i wydania - 1976 [przy czym na pewno nie jest to jedyne, jakie istnieje - mam na to dowody, ale tu nie miejsce na to, by je przedstawiać].
Wiemy, że PRL nie kochał pisarzy dwudziestolecia międzywojennego. Jakiego rodzaju teksty musiał popełniać autor tamtych czasów, żeby być wielokrotnie wydawanym po wojnie? To pozostaje chyba oczywiste - gloryfikujące komunę. 'Pawie pióra' to swego rodzaju baśń, może nie tyle o komunizmie, co o tym, jak brzydkie i be były te czasy przed Polską Ludową, i jaka piękna była w marzeniach ojców ona sama.
'Pawie pióra' są książką w stu procentach średnią [a dla współczesnego czytelnika nawet nudną - nie interesują nas już wybory do lwowskiego sejmiku i ówczesna przedwyborcza gorączka, problemy ciężarnych wieśniaczek zbałamuconych przez paniczów ani chciwość probo... Okej, dobra, to ostatnie może pozostało aktualne]. Nie wyróżniają się niczym szczególnym - ani tematyką, ani postaciami [większość jest zresztą wybitnie antypatyczna], ani pięknym językiem. Może czasem i miejscem akcji - jak dotąd niemal wszystkie książki podejmujące problematykę Polski pod zaborami, które zdarzyło mi się czytać, dotyczyły Kongresówki lub Księstwa Poznańskiego - a tutaj proszę, moja mała ojczyzna. Mają jednak fragmenty całkiem przyjemne, choćby informacje o rosole, który co rano zjada cesarz, fragmenty żywotów świętych [czytane przez bohatera w prozaicznym celu - chce wybrać zaskakujący motyw na witraż, który ufunduje miejscowemu kościołowi] albo ciekawy [i dobrze oddany przez autora] kontrast pomiędzy uporządkowaniem Śląska a brudem i dezorganizacją Galicji. Miłą odskocznią od kryształowo wspaniałych szlachcianek jest także zaskakująco ludzka, parająca się doktorowaniem panienka, która nieomal otwarcie przyznaje się do lewicowych poglądów, a poza tym dawno porzuciła już naiwny idealizm i dbanie o to, co ludzie o niej powiedzą [sama przychodzi do ludzi, którzy potrzebują jej usług, i to w nocy - rzecz nie do pomyślenia w tamtych czasach, co zresztą Kruczkowski sam wielokrotnie podkreślił] - ale i ona nie wzbudziła we mnie najmniejszej sympatii.
Czy warto przeczytać 'Pawie pióra'? Raz w życiu - być może, ale nie jest to książka, do której chce się wracać - i prawdę powiedziawszy, nie dziwi mnie, że jej egzemplarze kurzą się w bibliotekach, a żaden wydawca już jej nie wznawia.

Nie mogę się oprzeć wrażeniu, że jeszcze kilkadziesiąt lat temu pisano zupełnie inaczej [a przynajmniej teza ta pasuje do zapomnianego już dzisiaj ówczesnego mainstreamu], zaś gusta czytelników były jak najdalsze od naszych. 'Pawie pióra' należą do takich staromodnych [w specyficznym tego słowa znaczeniu] książek, o których dawno temu zapomniano... Czy słusznie?
Zacznijmy...