Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Autorska próba syntezy polskiego wchodzenia w nowoczesną cywilizację od II połowy XVIII w. do dziś przez pryzmat małych i średnich miast. W zamierzonej kontrze do historii politycznej, a zwłaszcza dziejów "sprawy polskiej", tj. walk o niepodległość i suwerenność, Rafał Matyja snuje opowieść "od dołu": o przestrzeni, budownictwie, infrastrukturze, warunkach życia codziennego w mniejszych i prowincjonalnych ośrodkach. Niejeden historyk powiedziałby: nic nowego, to wszystko się bada. I rzuci etykietami: kultura materialna, historia urbanistyki, historia kulturowa i co tam jeszcze chcecie. Owszem, ale zamiar autora jest szerszy: to próba budowy nowej wyobraźni historycznej skupionej wokół rzeczy wspólnych i codziennych. I nie ukrywajmy: dla potocznej, szkolnej i popkulturowej świadomości historycznej to jest istotne novum, nieobojętne dla sposobu myślenia i działania społecznego i politycznego. To przywracanie historii oddolnej jest zarazem wysiłkiem nad przywróceniem szacunku i wartości dla gospodarki, pracy, higieny, szkolnictwa, zagospodarowania przestrzennego, techniki, komunikacji, prawa, samorządu, a także dla prowincji i dla ludzi, którzy w tych dziedzinach tworzyli ów tytułowy "grunt" pod naszymi nogami. Sztandarem się powiewa, a grunt się uprawia i się na nim twardo stoi. Jak każda synteza, jest to książka nierówna w wykonaniu, ze sztucznie skróconą perspektywą historyczną (wielbić Braudela i nie wspomnieć, że polskie miasta mają korzenie średniowieczne...),czasem przeciążona cytatami, raz z szerokimi kontekstami europejskimi, a potem (zwłaszcza dla powojnia) polonocentryczna, nie wyzbyta aktualnych - ale czy koniecznych? - szpil politycznych. W całości zamysł, zgromadzony materiał, niechęć do sztampowych etykietek, inteligencja i horyzonty autora to mocne strony tej książki. Chciałoby się powiedzieć: gruntowna robota "u podstaw". Tak, to jest też ważny głos w debacie o korzeniach współczesnej Polski i wyzwaniach, jakie przed nią stoją. Ale z powodu rozrzucania licznych refleksji ogólniejszych, nie puentowania wątków i wycofywania się z ocen pozostaje niedosyt, bo nie wybrzmiały zasygnalizowane kapitalne problemy: peryferyjność Polski, kondycja społeczeństwa, ambicje modernizacji, siła i sprawczość państwa, strategie zmiany - a bez tego zamiar budowania nowej wyobraźni historycznej powieść się nie może. To jest trochę tak, jakby ktoś nagromadził cegieł, wylał część fundamentów, część dachu położył, ale zawiesił pracę i może się dziwić, że nie jest to odbierane jako nowa wizja architektoniczna. Szkoda, że Matyja nie powiedział wszystkiego, co wie, co chciał i mógłby, zdaje się, że to wybrzmi dopiero w poksiążkowych debatach.