Literatura inicjacyjna jest pewnie tak stara jak sama idea opowieści. A jednak obraz dojrzewającej dziewczyny nie należy wcale do popularnych, bo w kolejnych bildungsromanach rolę odkrywców zwykle pełnią rumiani chłopcy. Agneta Pleijel wyruszyła na wojnę z takim stanem rzeczy we „Wróżbie”, a „Zapachem mężczyzny” tę kampanię kontynuuje.

Tytuł powieści zdaje się jasno sugerować, że mężczyźni będą znajdowali się w samym jej centrum. I tak rzeczywiście się dzieje, bo bohaterka z „Wróżby”, która wyrosła już z dziewczęcości, przez całą długość tekstu w bólach wykuwa własną tożsamość, także erotyczną. Ale „Zapach mężczyzny” wcale nie kojarzy jej się dobrze, bo obecność przedstawicieli drugiej płci w jej życiu rzadko okazuje się zjawiskiem pozytywnym; najczęściej przynoszą oni ze sobą brak zrozumienia, egotyzm, niechęć do dostrzeżenia w kobiecie czegokolwiek poza ciałem, wiarę we własną wyższość. Główna bohaterka dusi się w patriarchalnej rzeczywistości, a każdy najmniejszy strzęp szacunku musi rozpaczliwie wyszarpywać z łap wrogo nastawionego świata. Staje się w końcu cenioną intelektualistką, ale wysiłek, jakiego wymagała walka, prowadzi ją w głębiny rozpaczy.

Pleijel bardzo dużo miejsca poświęciła na to, aby jasno pokazać, że jej bohaterka – czyli, nie ma się co oszukiwać, ona sama – znajdowała zawód nawet tam, gdzie spodziewała się pomocy. Na pierwszy plan wysuwa się relacja z ojcem: kobieta z zaskoczeniem zdaje sobie sprawę, iż jest on istotą seksualną i pogrąża się w lęku. Lęku, który wynika najprawdopodobniej z jej własnego rozedrgania i rozczarowania naiwnością idealizowanego kiedyś rodzica, ale odbierającego nadzieję mimo swoich irracjonalnych korzeni. W jej walce z dojrzewaniem nie pomagają także kolejni kochani mężczyźni: każdy kolejny boryka się z własnymi problemami, a zdesperowaną kobietę traktują jak kolejny z nich – nie jak partnerkę. Najbardziej bolesnym ciosem jest jednak ten, który otrzymuje od przedstawicielek swej własnej płci: zajęta własnymi sprawami matka zdobywa się tylko na krytykę, przyjaciółka z dawnych lat po cichu znika z horyzontu (wraca tylko na chwilę, czym sprawia bohaterce wyraźną przykrość), inne kobiety są praktycznie nieobecne – wydaje się, że godzą się z opresyjnym systemem, który skazuje je na podrzędne role. W końcu bohaterkę zdradza nawet własne ciało: kiedy ta próbuje wieść życie czynnej intelektualistki, jej organizm domaga się dziecka i zamknięcia w domowych pieleszach. Ukojenie znajduje w literaturze, ale to tylko proteza – krycie się wśród wersów przed fizycznym światem to żadne rozwiązanie.

Z całą pewnością największą zaletą „Zapachu mężczyzny” i jego najważniejszą treścią jest głośny krzyk feministycznego sprzeciwu. Krzyk wibrujący i załamujący się, bo wymaga niezwykłej siły i przekonania o własnej wartości – a to właśnie namolne wmawianie kobiecie, że jest gorsza od mężczyzny stanowi owego krzyku źródło. Kluczowe jest miejsce, z którego ten protest dobiega: podnosi go człowiek odnoszący sukcesy zawodowe i intelektualne, znane nazwisko szwedzkiej prasy, czynny uczestnik rewolucji obyczajowej – osoba, jak może wydawać się zewnętrznemu obserwatorowi, szczęśliwa. A jednak dusi się we własnym sosie, nie radzi sobie z samotnością, na którą, zdaje się, nie ma żadnego lekarstwa; obiecujący je mężczyźni raz za razem okazują się rozczarowaniem.

„Zapach mężczyzny” z całą pewnością jest powieścią głęboko neurotyczną. Pleijel próbuje zachować dystans, o czym świadczy choćby trzecioosobowa narracja, ale ta sztuczna ściana pęka regularnie – w każdym niemal akapicie bohaterka pokazywana jest jako targana olbrzymimi emocjami, a cichej melancholii czy ciepłego zadowolenia próżno wśród nich szukać: to przede wszystkim rozpacz, gniew, udręka. Na tę lekturę trzeba przygotować się psychologicznie, bo przyjęta przez pisarkę konwencja jest wręcz wyniszczająca: autorka całkowicie skupiła się na kolejnych tragediach swojej bohaterki, prawie całkowicie rezygnując z opisu otaczających ją okoliczności. W powieści nie ma Szwecji, nie ma lat sześćdziesiątych, nie ma świata – jest krzywdzona raz za razem kobieta i są mężczyźni, którzy często nawet nie zdają sobie sprawy z własnych grzechów.

„Zapach mężczyzny” to powieść mroczna i dołująca, ale ważna wyjątkowo: stanowi głos sprzeciwu wobec bezmyślnej heteronomii, która wżarła się w społeczeństwo tak głęboko, że wielu nawet jej nie zauważa. Mało w prozie Agnety Pleijel jasnych, podnoszących na duchu scen (choć te kilka niesie w sobie ogromny ładunek pozytywnych emocji), ale, niestety, wydaje się to w pełni uzasadnione. Jeśli pisarka właśnie tak zapamiętała kobiecą młodość, to demaskatorskiej wartości jej powieści nie sposób przecenić. Każdy mężczyzna, od chłopca do starca, powinien tę książkę przeczytać, aby wiedzieć, jak nie postępować.

Bartosz Szczyżański