„- Byłam taka głupia – powiedziała babcia. – To były straszne czasy, straszne. Nikt nie powinien w takich żyć. Ale ja miałam szesnaście lat, byłam taka nieodpowiedzialna. I taka głupia”.

Tak się składa, że ostatnio przeczytałem kilka powieści, dotykających w różnym stopniu tematyki II wojny światowej. Łączy je to, że na wielką historię i politykę patrzą przez pryzmat losów zwykłych ludzi. Wojny i zmiany granic są domeną polityków, ale największe piętno odciskają na życiu zwykłego człowieka. Los najbardziej bezbronnych – kobiet i dzieci – szczególnie nas porusza.

Właśnie to jest tematyką książki pod tytułem „Wojna Inge”. Ukazała się ona nakładem wydawnictwa Świat Książki, a jej autorką jest Svenja O’Donnell – córka Niemki i Irlandczyka. Pracowała jako korespondentka polityczna.

„Wojna Inge” to historia jej rodziny. Historia trudna, bolesna i przez lata przemilczana. Autorka zapragnęła odkryć przeszłość swojej babci. Nie przypuszczała nawet, czego się dowie ani jak to wpłynie na całą jej rodzinę. Pewnego dnia Svenja zadzwoniła do swojej babci z Kaliningradu. Wiedziała wtedy tylko tyle, że jej pradziadkowi i dziadkowie uciekli z tego miasta – wówczas Królewca – pod koniec wojny. W trakcie tej rozmowy telefonicznej stało się coś niespodziewanego – babci zabrakło słów. Z czasem jednak zaczęła dzielić się z wnuczką historią swojego życia.

Książka nie jest typową powieścią. Składa się niejako z dwóch części. Powieść przeplatana jest rekonstrukcją wydarzeń, jakiej dokonała autorka. Początek tej historii ma miejsce w 1932 roku w Królewcu. Albert Wiegandt wiedzie spokojne i dostatnie życie mieszczańskiego kupca. Interesy idą dobrze, życie osobiste również się układa. Mężczyzna jest szczęśliwy. Jego oczkiem w głowie jest córeczka Inge. W każdy piątek zabiera ją po pracy do kawiarni na gorącą czekoladę z bitą śmietaną. Wydawać by się mogło, że nic nie zakłóci szczęśliwego rodzinnego życia. Ale to nieprawda. Na horyzoncie już zbierają się chmury. W Królewcu coraz silniejsza jest NSDAP.

Nazistowskie bojówki atakują Żydów i wszystkich tych, których identyfikują jako wrogów. Albert nie jest zwolennikiem Hitlera, ale nie decyduje się na żaden protest. Zadowala się biernością. Bierność i obojętność w czasach, kiedy otwarty sprzeciw jeszcze nie pociągał za sobą konsekwencji to jednak zdecydowanie za mało.

Jak pisze autorka, w Prusach naziści cieszyli się największym poparciem. Po wojnie to właśnie Prusy zostaną uznane za praprzyczynę i siedlisko największego zła. Jednak nawet pod rządami nazistów Królewiec żyje swoim życiem. Interesy Alberta kwitną. Kupuje nawet dom od jednej żydowskiej rodziny, która opuszcza miasto. Nawet wybuch wojny jest ledwie zauważalny. Szybkie zwycięstwo nad Polską sprawia, że Prusy znowu są połączone z resztą Niemiec.

Sytuacja ulega zmianie dopiero w 1944 roku. Dla wszystkich staje się jasne, że Niemcy przegrają wojnę. Armia Czerwona nieprzerwanie prze na Zachód. Cała rodzina Inge – wraz z innymi Niemcami – robi wszystko, aby uciec z miasta. Rozpoczyna się kilkuletnia tułaczka, ciągła ucieczka przed niebezpieczeństwem, głodem i wieloma innymi problemami. Wojna Inge to niespełniona miłość, ból odrzucenia, doświadczenie okrucieństwa i niepewności jutra.

Jednak czytając tego typu książki zawsze mam pewien problem. Mianowicie ciężko czyta się o cierpieniach Niemców, trudno im współczuć. Autorka wielokrotnie podkreśla, że grozę wojny jej rodzina tak naprawdę zaczęła zauważać dopiero w 1944 roku. Do tej pory niemal niczego im nie brakowało. Żyli bezpiecznie i dostatnie. Jak przyrównać do tego grozę kilku lat okupacji naszego kraju? Z jednej strony głód, śmierć, strach. Z drugiej dostatek, władza i bezkarność. Rasa panów i rasa podludzi. Takie są historyczne fakty.

Kuriozalnie brzmi stwierdzenie, że Inge przestała wierzyć w Boga, kiedy zobaczyła zatopienie niemieckiego statku przez Sowietów, w wyniku czego śmierć poniosło kilka tysięcy ludzi. Oczywiście była to straszna tragedia. Ale czy wcześniej nie przeszkadzała jej niemiecka polityka wobec Żydów? Bicie sąsiadów, plądrowanie sklepów, liczne antysemickie ustawy. Grabież i gwałty. Festiwal niemieckiego okrucieństwa. To jednak nie wzbudziło w niej refleksji.

Książka dotyka wielu trudnych tematów. Jej uważna lektura prowokuje i skłania do stawiania pytań. II wojna światowa była bez wątpienia jednym wielkim festiwalem zła i okrucieństwa. Pamiętajmy jednak, kto był katem a kto ofiarą. Dziś Niemcy najchętniej o wszystkim by zapomnieli – o tramwajach i restauracjach „tylko dla Niemców”. O gwałtach, rabunkach, niewolnikach zmuszanych do pracy ponad siły. Stanowczo oburza mnie takie stawianie sprawy. Jako ktoś dość dobrze znający historię wielokrotnie zżymałem się podczas lektury.

Nie zmienia to jednak faktu, że „Wojna Inge” to książka godna polecenia. Bardziej przypadły mi do gustu fragmenty „powieściowe” i żałuję, że autorka nie napisała po prostu powieści. Niezmiennie zachęcam jednak do lektury.

Wojciech Sobański