Dokładnie dla takich książek jak “Więcej niż Człowiek” preferuję starsze SF od tego bardziej współczesnego. Nawet jeśli warstwa fabularna nie jest jakoś szczególnie skomplikowana, nie trzyma cię w napięciu nie wiadomo jak mocno, to książki te nadrabiają oryginalnym podejściem, indywidualnym stylem autora, a pod tym wszystkim kryje się jeszcze istotna warstwa znaczeniowa. Sturgeona znałem jedynie z krótkich form i zawsze intrygował mnie język jego opowiadań. Ostatnio usłyszałem taką opinię - z którą muszę się zgodzić - że Sturgeon był pisarzem wyprzedzającym swoją epokę. Należał on do pokolenia złotego wieku, a jednak od początku pisał on w klimacie nowej fali. Cechowało go skupienia na bardziej kontrowersyjnych tematach, progresywne poglądy, umieszczanie w centrum swoich opowieści postaci daleko odbiegających profilem od tego, co można było przeczytać w amerykańskich czasopismach SF lat 40-50. A pisał wyjątkowo ciekawie: z literackim wyrafinowaniem, którym nie mogli się pochwalić jego bardziej rozpoznawalni koledzy po piórze jak Heinlein, Asimov, Clarke (przynajmniej nie do tego stopnia). Sturgeon uwielbia niedopowiedzenia, informowanie czytelnika nie-wprost o tym, co dzieje się na stronie. I tym sposobem mamy niejako narrację w narracji, warstwa tekstu przykrywa warstwę dosłownego znaczenia. Bardzo dobrze się to czyta, zmusza nasza szare komórki do przykładania większej uwagi do słowa pisanego. Jednocześnie czuć w tym lekkość, czuć zachwyt i piękno, czasem jest bardziej enigmatycznie, innym razem towarzyszy nam konwencjonalna narracja, raz tekst przyspiesza, by za chwilę zwolnić w powodzi opisowego uroku.

No dobrze, skoro o języku już było, to może coś o fabule. “Więcej niż człowiek” składa się z trzech części. Co ciekawe środkowa powstała pierwsza jako niezależna nowela, dopiero po kilku latach w celach powieściowych zostały dopisane dwie pozostałe. Pierwsza opowiada o grupce dzieci o parapsychicznych zdolnościach. Obserwujemy ich na tle świata, w którym są wytykani palcami, maltretowani, wyszydzani, odrzucani, niekochani. Są wyrzutkami, którzy próbują znaleźć swoje miejsce, zrozumieć swoje uczucia i motywacje, przede wszystkim wykształcają w sobie mechanizmy obronne wobec przemocy psychicznej i fizycznej, której doświadczają ze strony dorosłych/społeczeństwa. Odczuwają nieokreślony chłód, głód, pragnienie, samotność… Każde z nich wybiera inny sposób, aby na nie odpowiedzieć. Czynnikiem, który połączy te biedne istoty są ich nadprzyrodzone zdolności. Ta część skojarzyła mi się z wybitnym horrorem psychologicznym “Niewiniątka” z 2021 roku. Jest w powieści nawet kwestia, która nawołuje do owego tytułu. Najciekawszym bohaterem jest bezsprzecznie głupek Sam. Jego rozważania na temat tego, kim jest i dokąd przynależy głęboko odkrywają przed czytelnikiem jego wewnętrzny świat. W człowieku wydawałoby się wybrakowanym, niekompletnym, który nie rozumie ludzi, poczucia humoru, przyczyn i skutków, nie rozumie empatii, ale czasem jej doświadcza, na takim podświadomym poziomie, odkrywamy bogate pokłady człowieczeństwa, niewinności - mimo że jego moce potrafią być destrukcyjne. Jego relacje, substytut rodziny, który znajduje na swojej drodze stanowią istotną próbę generalną przed prawdziwym wyzwaniem, jaką będzie zjednoczenie grupki wygnańców w nową istotę - homo gestalt. Losy Sama wyjątkowo mocno mnie poruszyły i sprawiły, że chciałem poświęcić lekturze tej książki maksymalnie wiele uwagi.

Druga część (ta będąca wcześniej osobną nowelą) należy zdecydowanie do moich ulubionych. Skupia się na Gerardzie, piętnastoletnim chłopcu, który odwiedza psychoanalityka, aby zrozumieć powody zbrodni, jakiej się dopuścił. Stopniowo odkrywa przed nami swoją historię, ukrytą za psychiczną blokadą, a wraz z nim poznajemy dalsze losy bohaterów pierwszej części. Ostatni akt z kolei troszkę zawodzi strukturalnie - mamy nowego bohatera, który cierpi na amnezję. Zostaje uratowany z zakładu psychiatrycznego przez pewną kobietę i powoli cofa się wspomnieniami do momentu, w którym popadł on w obsesję, co pozwoli mu skonfrontować się ze źródłem swojego upadku. Generalnie nie lubię motywu amnezji, męczy mnie ten rodzaj narracji. Tutaj dodatkowo przez 50 stron przedzieramy się przez mgliście znajome pojęcia i lokacje, by potem dowiedzieć się wszystkiego już chronologicznie za jednym zamachem. Takie to troszkę marnotrawstwo słów, bo albo trzymamy się tego cofania od początku do końca i liczymy, że czytelnik nadąży, albo stosujemy wybieg podobny do tego w drugiej części - czyli po prostu wspominamy, a zrozumienie następuje stopniowo. Przy zastosowanym układzie nie pozostaje zbyt wiele w pamięci z pierwszej połowy tekstu (wszystko, co istotne dowiadujemy się w drugiej połowie), oprócz tego, że była chyba najlepiej napisana. Nie dzieje się tam nic ciekawego, natomiast sposób, w jaki Sturgeon opisuje najzwyklejsze czynności, potrawy, landschafty, ubiór czy sylwetki jest oszałamiająco subtelny, sugestywny i po prostu nadzwyczajnie doskonały pod kątem użytego słownictwa. Na pewno potrafi to znudzić mniej cierpliwego czytelnika. Gdy już historia bohatera zostaje nam ujawniana, czujemy się troszkę zawiedzeni zbytnią prostolinijnością tej opowiastki. Zadawałem sobie pytanie - po co Sturgeon to napisał? Co chciał przez to powiedzieć? Oprócz tego, że jest tu najwięcej takich motywów rodem z science fiction. Aż dochodzimy do konfrontacji, kulminacyjnej sekcji powieści i ze względu na nią podwyższyłem ocenę całości z 7 na 8. Rozważania na temat moralności oraz etyki nadludzi to było coś ciekawego, a zamknięcie wątku głównego bardzo satysfakcjonujące - pojawia się głębia ukazująca jeszcze dobitniej progresywne podejście do życia autora. Ostatnie dwie strony były dla mnie prawdziwym, przyjemnym zaskoczeniem - i jest to największa wada pisania niespoilerowej recenzji, bo aż chce się o nim z kimś porozmawiać!

Wydaje się, że mało napisałem o tej mojej ulubionej części środkowej, a to dlatego, że najsilniejszym aspektem tej opowieści jest sama historia, która jest niebywale wciągająca, świetnie napisana i całkowicie introspektywna. Wprost nie sposób się na niej nudzić, bowiem wydarzenia następują po sobie szybko, a natura zbrodni głównego bohatera potrafi całkowicie pochłonąć uwagę czytelnika. Trochę odgadłem jego motywy, jednak to tylko zaostrzyło mój zachwyt nad tą częścią. Zakończenie jest świetne, słodko-gorzkie, gdyż triumf odkrycia obumiera pod ciężarem braku podstawowych zasad humanizmu.

Całość tekstu porusza interesujące zagadnienia - o nienawiści wobec odmienności (jest nawet niewinna wzmianka na temat rasizmu), próbie znalezienia swojego miejsca w świecie, przynależności do kogoś/czegoś większego niż ty sam, o pokochaniu siebie celem przywiązania się do innych i czerpania garściami z wzajemnego uczucia miłości. Ewolucyjny charakter ludzi, którzy utworzyli psychiczną więź między sobą to tylko malutki fragment większej całości, uważam, że wcale nie najważniejszy, ale pokazuje nam, jak istotna w naszym życiu jest różnorodność istnień, ponieważ nawet w grupie wspólnie myślących istot można poczuć się samotnym. Autor świetne przedstawił wzajemnie oddziaływanie pomiędzy id, ego i superego i jak się mają owe freudowskie pojęcia do nowo formującego się umysłu zbiorowego (aż mi wstyd, że nie pomyślałem o tej płaszczyźnie interpretacji samodzielnie, dopiero inna recenzja na yt zwróciła moją uwagę na ten ważny aspekt powieści). No i na koniec, dla niektórych przykra, dla innych wesoła konstatacja - świat się zmienia, a nowe zawsze zastąpi stare w ewolucyjnym pochodzie ku… czemu? Doskonałości? A może doskonałym zrozumieniu i wielorakiej różnorodności? Czy może wszechobecnej jedności? Jedno zdaje się pewne: czas przyjdzie również po nas - homo sapiens.

Polecam wyrobionym czytelnikom SF. To nie jest łatwa lektura, choć łatwo się ją czyta. A takie książki są najtrudniejsze w ocenie, bo zachęcają do rozluźnienia intelektualnej dyscypliny. Dla mnie Sturgeon jest mistrzem za to, że tak bardzo zaufał inteligencji czytelnika. Nie mam pojęcia czy dobrze odczytałem jego powieść, ale wiem, że dał mi on wystarczająco wiele klocków, aby zbudować z nich własną interpretację, bez wciskania w gardło jedynej słusznej drogi zrozumienia. Po jej przeczytaniu miałem wrażenie, że nigdy nie przeczytałem czegoś podobnego i prawdopodobnie nigdy już nie przeczytam, a nie ma lepszej rekomendacji dla science fiction niż twórcza oryginalność.

Dokładnie dla takich książek jak “Więcej niż Człowiek” preferuję starsze SF od tego bardziej współczesnego. Nawet jeśli warstwa fabularna nie jest jakoś szczególnie skomplikowana, nie trzyma cię w napięciu nie wiadomo jak mocno, to książki te nadrabiają oryginalnym podejściem, indywidualnym stylem autora, a pod tym wszystkim kryje się jeszcze istotna warstwa znaczeniowa....