Najlepszym miejscem na poznawanie dramatu nie jest, tak jak w przypadku powieści czy poezji, ani ulubiony fotel, ani łóżko – bo przecież sztuka czuje się najlepiej na scenie. Mistrzów dramatopisarstwa można jednak poznać po tym, że ich dzieła nie wymagają wcale interpretatorskich filtrów i desek teatru, aby być lekturą zajmującą. Do tego wybitnego grona z pewnością można zaliczyć Sławomira Mrożka, co udowadnia jego pierwsza sztuka, czyli „Policja”.

Już w przedmowie autor zaznacza, że dramat ten nie jest niczym więcej niż jest – dziś słowa te wydają się banalnym pleonazmem, ale sześćdziesiąt lat temu, w dobie szalejącej cenzury, miały znacznie oczywiste i kluczowe. Dlaczego? Ze względu na treść „Policji”, która jest błyskotliwym połączeniem utopii i satyry: nieustannie balansuje na nieprzekraczalnej, wydawać by się mogło, granicy między jedną a drugą. A że w jakimś stopniu traktuje o państwowości – i to doprowadzonej do perfekcji – to wielu decydentów mogłaby drażnić.

Bodaj najważniejszą cechą sztuki Mrożka jest jej przejrzystość. W tym czasie cały świat czeka na Godota, ale krytycy często rozkładają bezradnie ręce, bo zwyczajnie nie wiedzą, co Beckett chciał w jednym ze swoich najsłynniejszych dzieł powiedzieć, co celnie wykazywał w swoich artykułach Witold Gombrowicz (autor nie tylko ważnych powieści, ale także sztuk, a przy tym pisarz sam borykający się z niezrozumieniem). Mrożek idzie zupełnie inną drogą: u niespełnaPolaka czystość myśli wręcz poraża. Punktem wyjścia „Policji” jest bardzo proste pytanie: co będzie z tytułową instytucją, gdy zabraknie przestępców? Dalej: co stanie się ze wszystkimi urzędami dbającymi o to, aby niemal idealne państwo doprowadzić do perfekcji, kiedy osiągnie ono rzeczywistą doskonałość? I, w końcu, czy w samej idei doskonałości nie kryje się jakieś drobne niedopatrzenie, jakiś ślad niewidocznej zgnilizny, który ideę tę od środka niszczy?

Mrożek, wychodząc od tego pierwszego zagadnienia, mnoży pytania bez końca, ale robi to w sposób wyjątkowo lekki. Absurd „Policji” nie jest absurdem sztucznym czy wysilonym i wynika ze ściśle logicznego wywodu, lecz ta intelektualna podbudowa stanowi jedynie fundament, na którym dramatopisarz buduje. Fasadę stanowi sytuacja komiczna: przerażeni potencjalnym bezrobociem funkcjonariusze zaczynają szukać kryminalistów wśród obywateli całkowicie praworządnych, a ich oddanie służbie sprawia, że sami muszą uciec się do przestępstwa. Groteskowa sytuacja naznaczona jest pewnym tragizmem, który kryje się jednak pod grubą warstwą ciętej ironii i kilku świetnych żartów. Czyta się to błyskawicznie i z szerokim uśmiechem – dopiero późniejsza refleksja nad lekturą nieco ten uśmiech zwęża.

Czy „Policja” stanowi lekturę wartą zainteresowania dzisiaj, ponad sześćdziesiąt lat po jej premierze? Oczywiście: choć nie odpowiada na żadne pytania, wręcz przeciwnie, mnoży je w nieskończoność, to ze świecą szukać współczesnej literatury o podobnej mocy. Sławomir Mrożek na samym początku swej dramatopisarskiej drogi pokazał, że dysponuje talentem niebagatelnym – a reszta jest historią.

Bartosz Szczyżański