Akcja powieści rozgrywa się w latach 70. XX wieku w żeńskim Liceum im. Marii Panny Nilu w Rwandzie. Weronika i Virginia jako przedstawicielki plemienia Tutsi doświadczają narastającej niechęci ze strony uczennic należących do Hutu. Szczególnie okrutna jest Gloriosa; obserwując jej zachowanie, widzimy jak bardzo kłamstwo i strach może kształtować rzeczywistość.

Rwanda od 1973 roku była pod władzą Juvanala Habyarimana, którego rząd, składający się z członków Hutu, dyskryminował osoby z plemienia Tutsi. W „Marii Pannie Nilu” Mukasonga pokazuje segregację plemienną, jakiej w tamtych latach podlegały szkoły – większość uczennic Liceum im. Marii Panny Nilu należy do Hutu. Sama autorka przyszła na świat w Rwandzie w 1956 roku i doświadczyła nienawiści występującej między dwiema grupami ludnościowymi zamieszkującymi miejsce jej urodzenia. W czasie ludobójstwa w 1994 roku, dokonanego przez ekstremistów Hutu na Tutsi, zginęło 27 członków rodziny Mukasongi, w tym jej matka.

W powieści obserwujemy pierwsze – początkowo umiarkowane, a następnie przybierające na sile – oznaki prognozujące masakrę z 1994 roku. Jedna z bohaterek stwierdza: Nie chcę dłużej żyć w tym kraju. [...] Pamiętasz, co opowiadali nam na lekcjach religii, cały dzień Bóg przemierza świat, ale co wieczór wraca do siebie, do Rwandy. No i podczas gdy Bóg podróżował, Śmierć zajęła jego miejsce. Kiedy wrócił, zatrzasnęła mu drzwi przed nosem. Śmierć wprowadziła swoje rządy w naszej biednej Rwandzie. Autorka wybrała ciekawy punkt widzenia dla obserwacji nasilających się prześladowań Tutsi, wszystko oglądamy z perspektywy nastolatek, często będących córkami wpływowych i bogatych ojców (Rwanda w latach 70. XX wieku była jednym z bogatszych krajów Afryki).

W liceum nauczycielami są Belgowie i Francuzi. Afrykańskie uczennice odbierają Europejczyków jako znacząco różniących się od mieszkańców Czarnego Lądu – posiadających inny pogląd na świat, badających Afrykę i zaprowadzających w niej swoje porządki. Ważną rolę w życiu Weroniki i Virginii odgrywa ekscentryczny, szalony Francuz, pan Fontenaille, który jest przekonany o tym, że odkrył pochodzenie Tutsi. Mianowicie uważa, że plemię to pochodzi od egipskich faraonów.

Z jednej strony w Liceum Panny Marii głosi się hasło społecznego awansu kobiet, natomiast z drugiej jedna z zakonnic wypowiada słowa podkreślające niewielkie znaczenie kobiety. Na afrykańskiej pensji roi się od nierówności społecznych, plemiennych, a także od licznych przejawów hipokryzji. Katolicyzm miesza się tu z wiarą w czarowników, zaklinaczy deszczu i zemstę dokonywaną przez duchy zmarłych.

Mukasonga posługuje się w swojej powieści językiem raczej prostym i zdystansowanym, nie silącym się na wzniosłość. Dzięki temu tragiczne wydarzenia mają szansę wybrzmieć mocniej, niż gdyby były opisane stylem patetycznym. „Maria Panna Nilu” to opowieść o złu i wzajemnej nienawiści, które kumulują się w niepozornym miejscu – żeńskim, katolickim liceum.

Książka została przetłumaczona na angielski, włoski, duński i niemiecki, a także uhonorowana kilkoma nagrodami, w tym prestiżową francuską Nagrodą Ranaudot. Jeśli jeszcze nie znacie Afryki od strony konfliktów targających grupami Tutsi i Hutu i chcecie bardzo dobrze napisanej i skonstruowanej, wiarygodnej powieści, sięgnijcie po „Marię Pannę Nilu”.

Magdalena Paździor