„Po przejściu frontu, sowieckich sądach, okresie bezkrólewia i czasie przejmowania majątków na cele reformy rolnej ziemianie znikali ostatecznie z dworów i wsi. Bezpośrednio po ich wywłaszczeniu, a niekiedy jeszcze w trakcie lub podczas przejścia frontu dochodziło również do zniknięcia ich rzeczy”.

Polska, która powstała po II wojnie światowej, była zupełnie innym państwem niż II Rzeczpospolita. Zmieniły się nie tylko granice, ale także ustrój polityczny oraz istniejąca hierarchia społeczna. Wymownym znakiem takiego stanu rzeczy była reforma rolna. Komuniści postanowili skonfiskować majątki ziemskie i podzielić ziemię między chłopów. W ten sposób chcieli zapewnić sobie ich poparcie, a także zlikwidować znienawidzoną przez siebie klasę wyższą w postaci ziemiaństwa. Jak wyglądała reforma rolna w Polsce? Jaki był jej przebieg? Jakie skutki przyniosła? W jaki sposób zmieniła życie tych, którym ziemię odebrano i tych, którym ją podarowano? Jak po dokonanej reformie wyglądała polska wieś? Wreszcie, jak dziś wspominana jest – i czy w ogóle – sama reforma?

Na te i wiele innych pytań odpowiada znakomita książka Anny Wylegały pod wymownym tytułem „Był dwór, nie ma dworu. Reforma rolna w Polsce”. Ukazała się ona nakładem wydawnictwa Czarne. Autorka jest socjologiem, pracownikiem Polskiej Akademii Nauk. W swojej najnowszej książce podjęła się opisania bardzo ważnego wydarzenia, jednego z najważniejszych w powojennej Polsce. Chodzi o przeprowadzoną w latach 1944 – 1945 reformę rolną. Reform ta całkowicie zmieniła krajobraz polskiej wsi. Po jej przeprowadzeniu nic już nie było takie jak przedtem.

Z treścią książki koresponduje trafny tytuł i okładka. Tworzą spójną całość. Oto przed dworem suszy się pranie – rzecz kiedyś nie do pomyślenia. Ilustracja ta doskonale obrazuje zmianę, jaka dokonała się na polskiej wsi. Zmianę przez wielu wyczekiwaną z utęsknieniem. Trzeba bowiem uczciwie powiedzieć, że w Polsce panował olbrzymi głód ziemi. Wielu chłopów marzyło o tym, aby stać się jej właścicielami, aby pracować na swoim, nie zaś „u dziedzica”. Czy jednak sposób, w jaki komuniści przeprowadzili reformę, był trafny? Czy zlikwidował wszystkie problemy i bolączki bezrolnych, czy małorolnych? Uważna lektura książki pokazuje, że wcale tak nie było. Co więcej, sama reforma stała się często zarzewiem nowych konfliktów i napięć między chłopami – trwającymi często do dziś.

Anna Wylegała patrzy na to wydarzenia oczyma zwykłych ludzi. Jej książka opiera się na licznych wywiadach przeprowadzonych z beneficjentami reformy oraz z tymi, którym zabrała ona wszystko. Publikacja została podzielona na osiem głównych części. Rozpoczyna się od opisu końca ziemiańskiego świata. Niemal z dnia na dzień okazało się, że ktoś, bez kogo nie wyobrażano sobie wsi – czyli dziedzic – przestaje być dziedzicem. Była to fundamentalna zmiana, która powodowała przebudowę całej struktury społecznej. Komuniści traktowali dziedziców bardzo surowo. Nie tylko konfiskowali im cały majątek, często nie pozwalając zabrać nawet rodzinnych pamiątek, lecz także zakazywali zbliżania się do niego na odległość kilkudziesięciu kilometrów. Wywłaszczonymi ziemianami nikt się nie przejmował. Władza ludowa skutecznie utrudniała im życie, nic jednak nie oferowała w zamian. Sami musieli z dnia na dzień nauczyć się żyć od nowa. Wielu nie potrafiło sobie poradzić z nową rzeczywistością.

Jednak to nie ziemianie są głównymi bohaterami książki. Są nimi chłopi – zarówno ci, którzy ziemię otrzymali, jak i ci, którzy byli tylko biernymi obserwatorami. Autorka stara się opisać mechanizmy dzielenia ziemi oraz to, jak rolnicy odnajdywali się w nowej sytuacji. Nie było to wcale łatwe i nie wiązało się z huraoptymizmem. Początkowo dominowały lęk, chaos i przemoc. Wszyscy musieli odnaleźć się w nowej rzeczywistości.

Bardzo często nadawano małe kawałki ziemi, które i tak nie zapewniały godnego utrzymania. Najgorzej miała dawna służba. Ludzie, nauczeni pracować u kogoś, często nie potrafili gospodarzyć sami. Wielu sprzedało swoje działki. Inni chętnie wstępowali do tworzonych spółdzielni i PGR-ów. Spotykali się tym samym z niechęcią ze strony innych rolników, którzy uważali, iż ziemia jest świętością, której się nie oddaje.

Osobną kwestią jest przemiana samego dworu jako budynku i dworskiej przestrzeni. Tutaj historia wyglądała tak samo – popadały w ruinę. Właściwie tylko te, w których władze lokowały szkoły czy inne instytucje, miały jakąkolwiek szansę na przetrwanie. Pozostałe z roku na rok niszczały. Piękne parki zarastały chwastami. Przestrzeń dworska zmieniała się nie do poznania.

Jednocześnie autorka opisuje trwanie reformy rolnej w ludzkiej pamięci. Zjawisko to okazuje się zaskakująco trwałe. Wszyscy wiedzą, kto dostał ziemię, ile jej było i co z nią zrobił. Co więcej, podziały na rolników „dawnych” i tych, którzy ziemię otrzymali w wyniku reformy, funkcjonują nawet do dziś. Widzimy więc, jak wielkie piętno reforma rolna odcisnęła na polskiej wsi.

Na koniec mała dygresja. Sam jestem z wioski, gdzie „był dwór, nie ma dworu”. Budynek popadł w ruinę, nikt nie interesuje się parkiem. Jednocześnie rolnicy doskonale wiedzą, gdzie leżały „dworskie” czy też „pańskie” pola – nazwy te funkcjonują z powodzeniem współcześnie. Toteż z tym większym zainteresowaniem czytałem pracę Anny Wylegały. Jest to bardzo dobrze napisana książka, która zasługuje na naszą lekturę. Polecam wszystkim zainteresowanym tematem reformy rolnej w Polsce, czy ogólnie historią społeczną Polski powojennej.

„Był dwór, nie ma dworu. Reforma rolna w Polsce” to bardzo ważna książka, dotykająca niezwykle ważnego – choć złożonego zarazem – procesu. Polecam lekturę.

Wojciech Sobański