Orzeszkowo 14. Historie z Podlasia

Anna Romaniuk – pisarka, historyczka literatury, kierowniczka Zakładu Rękopisów Biblioteki Narodowej, autorka między innymi publikacji poświęconych Grochowiakowi, Miłoszowi i Herbertowi – napisała książkę o sporym wymiarze osobistym. Choć urodziła się w Siedlcach, a większość życia spędziła w Warszawie, to jednak właśnie osiedlenie się w położonym na Podlasiu Orzeszkowie określa jako doświadczenie, które najmocniej ją ukształtowało. Romaniuk zdecydowała się opatrzyć książkę mottem z wiersza Zbigniewa Herberta pod tytułem „Porzucony”:

mógłbym napisać traktat

o nagłej przemianie

życia w archeologię

Romaniuk zaś zdaje się podążać w kierunku przeciwnym, starając się udowodnić swoją książką, że możliwa jest przemiana archeologii w życie. O ile można domniemywać, że w zacytowanym wierszu przemiana następuje w wyniku katastrofy, o tyle Romaniuk w swojej książce opisuje życie na ziemi naznaczonej przeszłymi tragediami.

Choć to niewielka objętościowo książka, widać wyraźnie, że została uszyta przez autorkę z różnych kawałków literackiego materiału. Osiem tekstów składających się na „Orzeszkowo 14” powstało w różnych latach i to właśnie są szwy tej książki, gdzieniegdzie widoczne i wywołujące poznawcze dysonanse. Znajdziemy tu bowiem zapiski dwojakiego rodzaju – z jednej strony zbiór osobistych rozmyślań autorki, z drugiej zaś – rozdziały poświęcone w całości wątkom historycznym. W sposób oczywisty naznacza to warstwę językową książki. Można tu wyróżnić dwa sposoby prowadzenia narracji – Anna Romaniuk miesza poetycki i plastyczny opis z rzeczowym, acz nieco monotonnym dyskursem historycznym.

Orzeszkowo (w tamtejszym dialekcie: Or’yeszkowo) jest miejscem naznaczonym niezwykłością, położonym na pograniczu. „To miejsce styku kultur, granica między Słowiańszczyzną wschodnią a zachodnią”. Jest to wieś zamieszkana głównie przez wyznawców prawosławia, z których część w ogóle nie posługuje się językiem polskim. Orzeszkowo bywa również nazywane „bramą Puszczy Białowieskiej”. Jak skrupulatnie odnotowuje autorka, „już w 1639 roku zapisano, że Puszcza Białowieska «poczyna się od wsi Orzeszkowa»”. Fakt ten jest również pretekstem do podjęcia refleksji na temat współistnienia człowieka i pradawnych leśnych ostępów. Romaniuk stawia pytania, które nie tracą na aktualności zwłaszcza dziś, kiedy puszcza znów stała się przedmiotem bezpardonowej dewastacji. W centrum prywatnego świata Anny Romaniuk, pod tytułowym adresem, znajduje się dom. Autorka nie do końca czuje się jego właścicielką, raczej opiekunką, kustoszem – ma bowiem świadomość, że przetrwają ją zarówno jego drewniane ściany, jak i stojący wewnątrz piec kaflowy, do którego można przytknąć zmarznięte plecy.

W części historycznej Anna Romaniuk opisuje między innymi dzieje miejscowego osadnictwa, sporo uwagi poświęcając niełatwej historii mieszkańców Podlasia – bieżeńcom, polskim Białorusinom, dla których koniec drugiej wojny światowej nie oznaczał końca prześladowań. Sam fakt deklarowania wyznania innego niż katolickie bywał podstawą do kwestionowania ich polskości i nasilających represji. Do najistotniejszych wątków książki należy powojenna działalność na tamtych terenach konspiracyjnej organizacji NZW pod dowództwem Romualda Rajsa ps. „Bury” – dziś, przez wielu mylnie zaliczanego do grona bohaterów, ukrywającego się w cieniu kultu tak zwanych żołnierzy wyklętych, a odpowiedzialnego między innymi za zbrodnie w Zaleszanach i Puchałach Starych. Pamięć o działalności Burego, ciągle żywa pomimo upływu lat, jest tematem, który budzi na Podlasiu ogromne emocje i kontrowersje. Romaniuk pokazuje nad wyraz dobitnie, że strumień historii, nieprzerwanie przepływający przez Podlasie, jest równoznaczny z dziedziczeniem wspomnień i traum.

Książka Anny Romaniuk, którą z powodzeniem można wpisać do tak zwanej literatury małych ojczyzn, jest również próbą ocalenia odchodzącego świata za pomocą słów. Opowiada o przywiązaniu do miejsca, o zanurzeniu człowieka w nieustannie przepływającym strumieniu historii. Bardziej osobiste rozdziały tej książki zwracają uwagę plastycznością opisu, oddającą nieoczywistą poezję tego miejsca. Urzeka fragment, w którym Romaniuk, niczym wytrawny i uważny botanik, zaznajamia czytelnika z charakterystycznymi okazami miejscowej flory.

Można zatem zaryzykować stwierdzenie, że „Orzeszkowo 14” to tak naprawdę dwie książki w jednym i nie będzie w tej konstatacji cienia przesady. Dlatego też długo zastanawiałem się nad istotą tej publikacji, raison d’être leżącą u jej źródeł. Wskazówką może być fakt, że „Orzeszkowo 14” zadedykowała autorka swojemu synowi, aby wyposażyć go w jak największą ilość wiedzy na temat tego, co łączyło jego matkę z tym niezwykłym miejscem. Postać syna autorki była jednak niezbędna po to, by domknęła się kompozycyjna klamra książki, spinająca w jedną całość trzy wymiary orzeszkowskiej rzeczywistości – przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, zanurzenie tej opowieści w trzech czasach. Mimo wszystko uważam, że co najmniej chybiony jest komentarz Tomasza Łubieńskiego na tylnej stronie okładki, który w takim zamyśle przekazywania dziecku wiedzy i uczuć dopatruje się analogii z konceptem spopularyzowanym przez Jeana-Jacques’a Rousseau. Przywoływanie pojęcia „dobrego dzikusa” w kontekście prowincjonalności Orzeszkowa wydaje mi się jednak cokolwiek stygmatyzujące.

Mimo kilku zastrzeżeń uważam, że książka Anny Romaniuk naprawdę zasługuje na uznanie. Po początkowych dysonansach poznawczych, spowodowanych dwoistością użytego języka, która sprawiała wrażenie, jakbyśmy mieli do czynienia z eklektycznym wyborem tekstów, w miarę zbliżania się do końca lektury „Orzeszkowo 14. Historie z Podlasia” zdaje się zlewać w interesującą całość. Książka ta jest miniaturą miejsca, które autorka próbuje opisać – jest przestrzenią spomiędzy, pograniczem, harmonią, która bierze się z różnorodności. Widzę w tym również pewien głębszy zamysł – myślę, że Anna Romaniuk życzyłaby sobie, aby to, co harmonijnie złożyło się w całość na kartach napisanej przez nią książki, miało szansę koegzystować w realnej przestrzeni, jaką jest Orzeszkowo. Mimo różnic wyznań, dialektów, języków, poglądów.

Tomasz Wojewoda