Czarne słońce

Jeden jest, drodzy Państwo, problem przy okazji pisania recenzji, problem banalny, ale i nie do uniknięcia – zacząć, złapać wiatr w żagle, poczuć moc, z której urodzi się kolejnych kilkaset słów. W przypadku „Czarnego Słońca” jednak sprawa jest bardzo specyficzna, bo niżej podpisany nie musiał wcale poświęcić się wyczerpującym poszukiwaniom nitki zdolnej poprowadzić go do kłębka. Tu wręcz przeciwnie, zmuszony został do przebierania w potencjalnych wstępach, bo mnogość ich stanęła mu przed oczami.

Mógłbym, drodzy Państwo, przypomnieć recenzję „Ale z naszymi umarłymi”, w której sporo miejsca poświęciłem twierdzeniu, że powieść w jakiś sposób romansująca ze światopoglądem czytelnika (na przykład wizualizująca jego lęki) wcale nie musi go zachwycić. Mógłbym też podjąć jedną z moich ulubionych refleksji nad rynkiem wydawniczym i zasugerować, że ukazanie się co niektórych książek niekoniecznie związane jest z ich jakością, a może być pokłosiem wyrobionego – nie tylko w światku literackim – nazwiska. Mógłbym w końcu ogólnie zastanowić się nad siłami historii i cyklicznością dziejów, żeby dojść do konkretnego szczegółu – takiego mianowicie, że częściej chyba ukazują się teksty wybitne niż wybitnie nieudane. No i cóż, przez wszystkie te wstępy szybko przebrnąłem, a na swoją obronę mam to li tylko, iż każdy z nich dotyczy „Czarnego Słońca”.

Szybko rozwinę dwa ostatnie, blisko ze sobą spokrewnione, żeby niepotrzebnie nie trzymać przy ekranach czytelników zainteresowanych tylko i wyłącznie literaturą wysokiej próby. Jak już mogli się najbystrzejsi z Państwa domyśleć, uważam najnowszą powieść Jakuba Żulczyka za rzecz potwornie nieudaną. Rzecz nie tylko nudną i męczącą (a Państwa osobisty bohater przebrnął w dwa dni!), ale i głęboko banalną, silącą się na tanią sensację, grzeszącą asekuranctwem i w sposób niezamierzony drwiącą z technik postmodernistycznych, rzecz niespójną na poziomie konstrukcji i tańczącą na granicy głupoty tak nieumiejętnie, że potknęła się i leży po wiadomej stronie. Jeśli to prowokacja, przyznaję – dyndam na haczyku pełen frustracji, ale nie ze względu na brak spostrzegawczości, a stracony czas. Jeśli nie – to cóż, przeczytałem jedną z najgorszych książek w życiu, śmiało konkurującą pod względem jakości z pierwszym tomem „Orła białego” Marcina Przybyłka.

Jeśli moja wyliczanka nie przeraziła Państwa na tyle, żeby porzucić zainteresowanie „Czarnym Słońcem”, to gotów jestem przejść do uzasadnień. Powieść zaczyna się od szaleństwa – pełnych mrocznej, bezkompromisowej i gorącej agresji wypowiedzi głównego bohatera, poprzetykanych pseudopolityczną dyskusją ludzi, których ten ma w planach wymordować (w skrócie: artyści i homoseksualiści). No tak, sześćdziesiąt lat temu, jeszcze przed „Mechaniczną pomarańczą” (której język wyraźnie pobrzmiewa w wypowiedziach protagonisty, choć jest boleśnie uproszczony), publiczność byłaby zszokowana. Taka wizja mogłaby zrodzić się z dumnego pióra któregoś z autorów polskiej fantastyki kompensacyjnej (z silnym wskazaniem na autora pachnącej podobnie „Przenajświętszej Rzeczypospolitej”), gdyby nie to, że Żulczyk od początku daje do zrozumienia, że protagonista i stojące za nim państwo to zaprzeczenie jego sympatii. No i tak taplamy się w bagienku zrodzonym z tej pierwszej kałuży, w bagienku, za którego mętność odpowiadać ma prymitywny konserwatyzm.

I tutaj właściwie można by przywołać wszystkie zarzuty, które miałem wobec „Ale z naszymi umarłymi”. Żulczyk, podobnie jak Dehnel, posługuje się metodą tępą, banalną i antyskuteczną. Pierwszym jej przykazaniem jest odrzucić każdy strzęp empatii i przeciwnika sportretować jako zwierzę. Ale przecież przejaskrawienie jest narzędziem satyry, zakrzyczą obrońcy. Owszem, jest, ale powinno być stosowane ze smakiem. Bezpardonowy atak jako obrona przed bezpardonowym atakiem? Cóż, mam wrażenie, że to krótki opis sytuacji geopolitycznej ostatnich lat i raczej nikomu to nie służy, od literatury wymagajmy nieco więcej. W dodatku Dehnel jeszcze silił się na jakiś dowcip, który co prawda brzydko pachniał ignorancją, ale przynajmniej nadawał powieści jakiejś lekkości. W „Czarnym Słońcu” nie ma jej za grosz.

Potem, niestety, robi się gorzej, bo wyżyć się w wytrysku prymitywnej agresji to dla Żulczyka za mało. W powieści pojawiają się elementy… egzegetyczne. Tak, opowieść o pełnej czczących Hitlera faszystów Polsce zostaje doprawiona wątkami biblijnymi. I to, wybaczą Państwo gradację w miejscu, w którym nie wypada jej stosować, tymi zdecydowanie najgrubszego kalibru. Nie wiem nawet, jakimi przykładami się posłużyć, żeby zilustrować zjawisko bez przepisywania całej powieści. Może tak: incel przeżywa katharsis dosiadany przez żeńską personifikację Absolutu, Jezus pstryknięciem palców urywa ludziom głowy, a opiekę nad Nim i Maryją sprawuje maszyna do zabijania. Cóż, może to wcale nie Biblia, lecz interpretująca ją luźno seria Terminator zainspirowała Żulczyka. No i ten finał, przy którym „Hiob. Komedia sprawiedliwości” Heinleina wydaje się traktatem metafizycznym. Człowiek niewierzący czyta tę powieść głęboko zażenowany. Stanu umysłu wierzącego nie chcę sobie nawet wyobrażać.

W końcu kwestie warsztatowe, które wcale „Czarnego Słońca” nie ratują, wręcz przeciwnie. Po pierwsze, błąd, którego nie jestem w stanie wybaczyć żadnemu pisarzowi – asekuranctwo. Są w tej powieści dwa rozdziały stanowiące metakomentarz, przy których zwyczajnie zgrzyta się zębami. Żulczyk wskazuje najbardziej oczywiste sposoby odczytania tekstu, sposoby w pewien sposób wiążące się z jego negatywnym odbiorem, sugerując, że to błędne ścieżki interpretacyjne. Bardziej uczciwie byłoby po raz kolejny zainspirować się Biblią i przyznać: com napisał, napisałem. Dużo lepszym, dużo celniejszym komentarzem do powieści zdają się zarzuty Alfy (czyt. Jezusa) wobec spotkanych na drodze muzyków metalowych. Bóg ma do nich pretensje o nihilizm, o poddawanie się rozpaczy, o życiowe pustosłowie. Jakby komentował „Czarne Słońce”.

I druga rzecz techniczna – kreacja Gruza, głównego bohatera. Na początku jest mroczny, zły do szpiku kości, diaboliczny, brutalny, w skrócie – jednowymiarowy, ale w jakiś sposób fascynujący. W dodatku nic nie sugeruje, żeby miał być głupi. Wspomina się o jego problemach w szkole, ale te mają być związane z nadmiarem energii i jego charakterem, nie inteligencją, z własnej woli ma w wolnym czasie poczytywać. Pod koniec powieści cała jego złość zupełnie się rozpływa, zostaje z niej tylko gotowość do rozkwaszania łbów przeciwników Jezusa w jak najbardziej widowiskowy sposób, a on sam nurza się w głupocie, autor (występujący pod postacią skrzata, co stanowi kolejny wspaniały obraz w tej powieści) nazywa go przygłupem, a słowo „empatia” ma być zbyt skomplikowane, żeby je zapamiętał. Tekst, ściśle Gruza śledzący, zmienia się w nieśmieszne śmieszkowanie, czyli rzecz absolutnie najgorszą na świecie.

Nie zdziwię się, drodzy Państwo, jeśli ta powieść czytelników podzieli. Niektórzy pewnie docenią tę jazdę bez trzymanki i uznają „Czarne Słońce” za rzecz tyleż szaloną, co przyciągającą poprzez brutalność i obrazoburczość. Ja próbowałem znaleźć coś pod warstwami tego taniego skandalu, ale ani trochę mi się nie udało. Szkoda, że nie dałem rady nadrobić „Wzgórza psów” przed tą lekturą, bo najnowsza powieść Jakuba Żulczyka na dłuższy czas odebrała mi chęć do obcowania z jego twórczością.

Bartek Szczyżański