„Hetmani” to obraz rewolucji 1905-1906 w Warszawie z punktu widzenia zwolennika narodowej demokracji, a jednocześnie pisarza realisty, który zdecydował się włączyć w żywą na początku XX wieku dyskusję wokół symbolizmu w sztuce.

Jako zwolennik endecji Weyssenhoff przedstawił jedną z dróg ewolucji światopoglądowych inteligenta o korzeniach szlacheckich na tle burzliwej historii przełomu wieków. Powieść o kompozycji dziennika składa się z trzech części – w każdej z nich główny bohater, a zarazem narrator, Tadeusz Sworski, znajduje się na innym etapie wewnętrznego rozwoju. W pierwszej, stanowiącej coś w rodzaju ekspozycji, poznajemy go jako urzędnika kolejowego o aspiracjach pisarskich, konesera malarstwa, światowca ze swobodą poruszającego się po Hadze 1899 roku, wrażliwego na uroki nie tylko holenderskiego pejzażu, ale i córki niemieckiego dyplomaty, Heli Latzkiej. W drugiej części, centralnej, śledzimy jego głębokie zaangażowanie w rewolucję 1905-1906 jako działacza socjalistycznego, który literaturę złożył na ołtarzu polityki. Akcję polityczną łączy jednak z wyniszczającym romansem z Helą, która w Warszawie pojawia się już jako baronowa Paugwitz. W części trzeciej, a właściwie epilogu, mamy do czynienia ze świeżo pozyskanym adeptem idei narodowej, podążającym za nią wraz z bratnią (siostrzaną) duszą, Zosią Czadowską. Trzeba powiedzieć, że tylko w pierwszym swoim wcieleniu Tadeusz jako bohater literacki wydaje się być przekonujący, natomiast – w kolejnych nie budzi zaufania. Szczególnie jego rewolucjonizm ma charakter nazbyt deklaratywny i naprawdę trudno czytelnikowi uwierzyć, że obcuje z konspiratorem, człowiekiem podziemnym. Nie da się jednak wykluczyć, że inteligenci warszawscy jako wyraziciele sprawy robotniczej również Weyssenhoffa razili swoją teatralnością i był skłonny posądzać ich o blagę. Stąd też efekt sztuczności w prezentacji jednego z ich reprezentantów.

Podstawowy zarzut Weyssenhoffa wobec rewolucji 1905-1906 wypływa z przekonania, że była ona instrumentem w rękach sił wrogich nie tylko wobec niepodległości Polski, ale również jej kulturowej, czyli łacińskiej, chrześcijańskiej tożsamości. Z jednej strony o obliczu przebiegu zdarzeń w Warszawie decydowali rosyjscy rewolucjoniści w rodzaju Tomiłowa, eksponenta przybierającej na sile ideologii kolektywistycznej, pozbawiającego jednostkę wolnej woli, z drugiej natomiast – przedstawiciele niemieckiego establishmentu, w typie Latzkiego, rzecznika mocarstwowej polityki Berlina prowadzonej pod płaszczykiem ogólnohumanistycznego, postępowego frazesu (swoją drogą jest to chyba najlepsza kreacja literacka w powieści). Portret Latzkiego uzupełnia w powieści bardzo, ale to bardzo krytyczny wizerunek Berlina jako symbolu militarystycznej uzurpacji Niemiec do chrześcijańskiego dziedzictwa Karola Wielkiego („Bóstwo Berlina jest stanowczo rodzaju męskiego, mocne i otyłe, z wyrazem potęgi w brzuchu, koniecznie umundurowane, oparte na krzyżu bezchrystusowym, zaostrzonym w miecz”). Poza tym rewolucja 1905-1906 w Warszawie według Weyssenhoffa bardziej niż w despotyzm carskiego imperium była wymierzona w polski ruch narodowy, a co więcej, w pewnym momencie została wręcz zawłaszczona przez nacjonalizm żydowski („Nastąpiła jeszcze inna przemiana. Tłum sczerniał od przewagi chałatów żydowskiego proletariatu”).

Punktem odniesienia dla Tadeusza Sworskiego we wszystkich trzech częściach powieści jest Wojciech Piast. Ich spotkania decydują o kierunku przemiany Tadeusza jako rewolucjonisty coraz bardziej rozczarowanego sprawą, której służył. Status Wojciecha Piasta ma dwoisty charakter: jest on postacią „z krwi i kości”, ale jest też upostaciowioną ideą, a przejście z jednego wymiaru w drugi odbywa się w jej przypadku właściwie płynnie. Poszczególne wydarzenia z biografii Piasta nie budzą podejrzeń co do jego realności, na przykład udział w powstaniu styczniowym, ale już fakt, że ten były żołnierz napoleoński bierze czynny udział w przebiegu powieściowej akcji, każe zobaczyć w nim pewien symbol. I w rzeczy samej jest on symbolem wierności idei suwerennego narodu i niepodległego państwa. Imię i nazwisko/przydomek wiążą go z pierwszymi władcami Polski i pierwszymi jej świętymi, a zakres żywej pamięci z wszystkimi poczynaniami na rzecz odzyskania i suwerenności, i niepodległości, począwszy od insurekcji kościuszkowskiej. Literackie powinowactwa jako jednego z Hetmanów wiążą go natomiast z wielką literaturą romantyczną, z Czterdzieści i Cztery Adama Mickiewicza czy Królem Duchem Juliusza Słowackiego. Właśnie wprowadzenie przez Weyssenhoffa postaci Piasta sprawia, że da się powiedzieć, iż powieść tę traktował on jako głos w sporze o sposób użycia symbolu w sztuce (skądinąd wiadomo, że jest ona reakcją na „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego). Zależało mu na tym, aby pewne elementy struktury literackiej grały jednocześnie na dwóch planach – realistycznym i symbolicznym. Można więc powiedzieć, że próbował stworzyć coś w rodzaju realizmu symbolicznego. Czy to mu się udało? Średnio. W związku z tym przynajmniej w „Hetmanach” jego przenikliwość polityczna nie znalazła dla siebie odpowiedniej miary artystycznej.

„Hetmani” to obraz rewolucji 1905-1906 w Warszawie z punktu widzenia zwolennika narodowej demokracji, a jednocześnie pisarza realisty, który zdecydował się włączyć w żywą na początku XX wieku dyskusję wokół symbolizmu w sztuce.

Jako zwolennik endecji Weyssenhoff przedstawił jedną z dróg ewolucji światopoglądowych inteligenta o korzeniach szlacheckich na tle burzliwej...

Doskonała powieść ukazująca realia rewolucji socjalistycznej w 1905 roku. Dzieło traktuje także o prawdziwych stosunkach polsko-żydowskich.

Doskonała powieść ukazująca realia rewolucji socjalistycznej w 1905 roku. Dzieło traktuje także o prawdziwych stosunkach polsko-żydowskich.

Bardzo dobra książka pełna cudownych symbolizmów i ciekawych aluzji politycznych i społecznych.

Bardzo dobra książka pełna cudownych symbolizmów i ciekawych aluzji politycznych i społecznych.