Tom IV, czyli de facto początek trzeciej części Żywotów - jeśli iść oryginalnym tropem edytorskim i zamysłem Vasariego - którą autor poświęca sztuce pełnego renesansu i jego bardziej zaawansowanej postaci, dziś zwanej manieryzmem (nota bene, zazwyczaj traktowanym już jako odrębny nurt w sztuce, czasem w pewnej opozycji do renesansu klasycznego). Vasari wprawdzie zauważa tę "manierę" w twórczości jemu współczesnych (co ciekawe, sam jest - jako malarz - zaliczany do tego "zdeformowanego" renesansu),jednak nie oddziela tu złotego wieku odrodzenia od czasów o kilka dekad późniejszych. W trzeciej, najobszerniejszej części Żywotów (w polskim wydaniu tomy IV-VII) przedstawia sztukę od początku XVI w. aż po połowę stulecia, czyli sięga aż do czasu, w którym tworzył swoją wielką kronikę artystów. W pewnym sensie zebranie do jednego worka sztuki z lat 1500-1550 ma uzasadnienie. To co na początku stulecia stworzyła wielka trója (Leonardo, Rafael, Michał Anioł),miało właściwie przez cały wiek XVI swoją kontynuację w postaci mniej lub bardziej jawnych naśladownictw, odniesień lub po prostu czerpania z klasycznego źródła.
Serię otwiera, a jakże, Leonardo da Vinci, uosobienie nie tylko artysty, ale w ogóle człowieka renesansu. W tomie IV pojawia się też Rafael, uchodzący przez stulecia za artystę idealnego (dopiero schyłek XIX w. zrzucił mu koronę pierwszeństwa). A oprócz dwóch z wielkiej trójki - inni wybitni artyści tego czasu: Giorgione, Correggio, Donato Bramante, Sangallowie, Andrea Sansovino. Vasari opisując żywoty i twórczość daje po raz kolejny - chyba na większą skalę niż w poprzednich tomach - wyraz swojej fascynacji zjawiskiem tamtej epoki, polegającym na postawieniu artystów i ich dzieł na piedestale życia społecznego. Co ciekawe, w szeregu tych arystokratów ducha, natchnionych przez muzy, stawia konsekwentnie architektów, którzy nie zawsze, a może nawet rzadko w czasach późniejszych (także naszych) uważani są za artystów. W jednym z rozdziałów Vasari dokonuje wyraźnego rozróżnienia na inżynierów i architektów (czego w przypisach nie omieszkał odnotować niezmordowany komentator, Karol Estreicher). Z kolei o randze sztuki i jej wyższości nad dobrami czysto materialnymi świadczy choćby wzmianka w żywocie Giuliano da Sangallo, który za jedną ze swoich prac w Neapolu zażądał nie złota, ale rzeźbę antyczną.
Najwięcej peanów znajdziemy oczywiście w żywocie "boskiego" Rafaela. Losy jednego z obrazów - któremu groziło zniszczenie w czasie transportu morskiego podczas sztormu - kwituje autor konstatacją, iż widocznie "wichry i bałwany morskie miały szacunek dla piękności dzieła". W podsumowaniu jego twórczości, będącym niemal mową żałobną w kontekście nagle przerwanego, krótkiego żywota, pisze Vasari w sposób cokolwiek hagiograficzny: Rafael uczył malarzy pełen miłości, traktując ich jak własne dzieci; nie tylko ludzie, ale nawet zwierzęta lubiły Rafaela (sic!). W opisie dzieł autor też daje się ponieść: aksamit ma włos, adamaszek szumi i błyszczy /w portrecie Leona X z nepotami/ :) Ten ostatni opis świadczy o czysto literackim zmyśle Vasariego, dlatego jego Żywoty tak dobrze się czyta. Jest tu też trochę przymrużonego oka i humoru. Albo ciętej ironii, jak w żywocie Boccaccina: "ci wszyscy, którzy sądzili, że sięgnie on aż do niebios, przekonali się, że nie dosięgnął nawet do zwykłego sufitu"...
A nawiązując do tematu mniej zdolnych artystów: zastanawia ich zestawienie z twórcami naprawdę wysokiej klasy, często o znaczeniu ponadczasowym. Nie chodzi o to, że należy pisać tylko o tych wybitnych i dobrych, ale Vasari poświęca całe rozdziały twórcom o naprawdę wątpliwym talencie. Artyści ci - np. Domenico Puligo, Vincenzo Tamagni - mają w dziejach sztuki bardzo niewielkie znaczenie, a ich dzieła nie przetrwały próby czasu i - co istotniejsze - cechują się niekiedy rażącą nieudolnością warsztatową, czego autor Żywotów wyraźnie nie piętnuje. Cóż, z jakichś względów o nich pisał. Nie jestem wybitnym znawcą renesansu, ale w temacie siedzę od lat, a na powyższe nazwiska natknąłem się dopiero przy lekturze IV tomu. Cóż, człek się uczy całe życie.

Tom IV, czyli de facto początek trzeciej części Żywotów - jeśli iść oryginalnym tropem edytorskim i zamysłem Vasariego - którą autor poświęca sztuce pełnego renesansu i jego bardziej zaawansowanej postaci, dziś zwanej manieryzmem (nota bene, zazwyczaj traktowanym już jako odrębny nurt w sztuce, czasem w pewnej opozycji do renesansu klasycznego). Vasari wprawdzie zauważa tę...